ایراناینترنشنال
توصیف بند زنان زندان اوین بهعنوان «هتل» از سوی فائزه هاشمی، تنها یک اظهارنظر شخصی نیست؛ این تعبیر، در تعارض با گزارشها و تجربه زیسته زندانیان، به مسالهای مهم در روایت عمومی زندان و وضعیت حقوق بشر در ایران تبدیل شد.
آنچه برای فائزه «هتل» بود، برای باقی زندانیان جهنمی است که اگر پول نداشته باشی، فرقی با اردوگاههای کار اجباری نازیها ندارد.
زندان، حتی در مطلوبترین شرایط، همچنان زندان است. حتی این جمله غلط است. زندان مطلوب نداریم. زندان، زندان است. ولی بهعنوان مثال میتوان گفت زندان در کشورهای اسکاندیناوی بهتر از زندان اوین است. این جمله غلط نیست، ولی زندان، زندان است.
زندان؛ زندان است
محرومیت از آزادی، محدودیت خروج، قطع ارتباط آزادانه با جهان بیرون و زیست تحت اجبار و نظارت، با هیچ تعریف شناختهشدهای از «هتل» همخوانی ندارد. حتی بهعنوان استعاره هم غلط است.
بهبود نسبی شرایط یک بند، چون زندانی «وصل» است، یا برخورد متفاوت با گروهی خاص از زندانیان، ماهیت بازداشت را تغییر نمیدهد. برای اکثریت زندانیان سیاسی، زندان نه مکانی برای اقامت و استراحت یا رفع مسئولیتهای اجتماعی، بلکه ساختاری است که با هدف اعمال فشار روانی و فرسایش تدریجی انسان طراحی شده است.
نادیدهگرفتن این واقعیت، تحریف تجربه زیسته زندانیان است؛ و برای کسی که خودش زندانی بوده، نشاندهنده این است که او اصلاً شاید زندانی نبوده است. زندانی که فائزه تجربه کرده، زندانی نیست که باقی زندانیان تجربه کردهاند.
او جوری از زندان حرف میزند که انگار «تجربهای فان» بوده برای بچهپولداری که همه عشقوحال دنیا را کرده و حالا فقط زندان نرفته بود که رفت. فرزند رفسنجانی باشی و بروی اوین، خیلی فرق میکند تا حسین شنبهزاده باشی و بروی اوین.
تعمیم تجربه فردی، تحریف واقعیت جمعی
مساله اصلی این است که تجربه فردیِ یک «زندانی خودی»، بهعنوان روایت عمومی زندان ارائه میشود. آنچه برای برخی قابلتحمل بوده، اغلب نتیجه امتیازاتی است که برای اکثریت زندانیان، بهویژه زندانیان سیاسی و عقیدتی، وجود ندارد.
این تعمیم، از منظر تحلیلی نادرست و از منظر اخلاقی مسالهدار است. فائزه دارد به ما پُز میدهد که حتی زندانش هم هتل بوده است؛ مخاطب او مردم نیستند، کسانی هستند که زندانیاش کردند و تلاش کردند اوضاع را برایش سخت کنند. او دارد به آنها میگوید که رفسنجانیها آنقدر قدرت دارند که اوین را برای خودشان هتل کنند.
برای بسیاری از بازداشتشدگان، از جمله جوانانی که بهدلیل فعالیت مدنی یا ابراز نظر بازداشت شدهاند، زندان اوین محیطی فرساینده و تحقیرآمیز است؛ فضایی که فشار روانی، ناامنی و بیثباتی، بخشی از تجربه روزمره آن محسوب میشود.
در روزهای اخیر، فعالان محیط زیست و شماری از ساکنان محلی نسبت به آغاز عملیات ساختوساز و جادهسازی در نزدیکی روستای سرک، واقع در مسیر پونل به خلخال در استان گیلان، ابراز نگرانی کردهاند؛ منطقهای که در محدوده جنگلهای هیرکانی قرار دارد و بهعنوان میراث طبیعی جهانی در فهرست یونسکو ثبت شده است.
روستای سرک، که تنها چند خانوار در آن زندگی میکنند، سالهاست با حداقل زیرساختها و از طریق یک پل چوبی با مناطق اطراف در ارتباط بوده است. با این حال، به گفته ساکنان محلی و تصاویر منتشرشده در شبکههای اجتماعی، طی هفتههای اخیر ماشینآلات سنگین راهسازی وارد منطقه شده و برداشت خاک، کوهبُری و قطع درختان کهنسال آغاز شده است؛ اقداماتی که به باور فعالان محیط زیست، نشانهای روشن از تغییر کاربری زمین در یکی از حساسترین اکوسیستمهای شمال ایران است.
پروژه «بهشت»؛ ویلاییسازی در دل جنگل با هدف سود سرمایهگذاران
این اقدامات مربوط به پروژهای است که قرار است یک شهرک ویلایی شامل یک مجموعه مسکونی متشکل از ۱۸ قطعه زمین ۸۰۰ متری در منطقهای ییلاقی، جنگلی و خوشآبوهوا را احداث کند؛ منطقهای که به گفته سرمایهگذاران این پروژه، به دریای خزر نزدیک است اما به دلیل موقعیت جغرافیایی، رطوبت نواحی ساحلی را ندارد. گردانندگان این پروژه، شهروندان سایر مناطق ایران، بهویژه مناطق با بحران کمآبی، را تشویق میکنند تا با خرید این اراضی و بهرهبرداری از زمینهای حاصلخیز کشاورزی و منابع آب شیرین منطقه، خود را از مشکلات آبی آینده، برهانند.
بر اساس اطلاعات منابع آگاه، احداث جاده در این منطقه با هدف ایجاد مبنای حقوقی برای صدور مجوزهای بعدی در دستور کار قرار گرفته است؛ به این معنا که پس از احداث مسیر دسترسی، ساختوسازها با استناد به «قرار گرفتن در حریم جاده» توجیه شده و امکان گسترش پروژه فراهم میشود.
فشار بر بومیان، امتیاز برای سرمایهگذاران
ساکنان محلی میگویند در حالی که بهرهبرداری سنتی آنها از جنگلها، از جمله استفاده از چوب، با محدودیتهای قانونی و مجوزهای سختگیرانه مواجه است، مشخص نیست چگونه پروژههای بزرگ ساختمانی اجازه فعالیت در چنین مناطق حساسی را دریافت میکنند.
کارشناسان محیط زیست همچنین هشدار میدهند توسعه شهرکهای ویلایی در شمال کشور میتواند به انتقال جمعیت از مناطق مرکزی و کمآب ایران به این نواحی منجر شود؛ روندی که در بلندمدت حتی مناطق پرآب را نیز با بحران بیآبی، افزایش زباله و فشار مضاعف بر اکوسیستم مواجه خواهد کرد.
نامه به یونسکو و درخواست اقدام فوری
همزمان با این تحولات، جمعی از فعالان و متخصصان در حوزه محیط زیست با ارسال نامهای سرگشاده به مرکز میراث جهانی یونسکو، نسبت به آنچه «تخریب برنامهریزیشده جنگلهای هیرکانی» خواندهاند هشدار دادهاند.
در این نامه، که نسخههایی از آن برای مدیرکل یونسکو و دفتر منطقهای این سازمان در تهران ارسال شده، با اشاره به فعالیتهای غیرقانونی جادهسازی و ساختوساز با ماشینآلات سنگین در این منطقه، وضعیت جنگلهای هیرکانی را «فوقالعاده بحرانی» توصیف کرده است. نویسندگان نامه تاکید کردهاند این تخریبها محدود به استان گیلان نیست و شامل بخشهایی از مازندران و گلستان هم میشود؛ طبق این نامه این روندی است که طی دهههای گذشته ادامه داشته و پس از برگزاری همایشی به نام «گیلان، پایتخت ساختوساز»، با نفوذ برخی افراد خاص شتاب گرفته است.
فعالان محیط زیست در این نامه از یونسکو خواستهاند با اعزام فوری هیات حقیقتیاب، صدور بیانیه رسمی در محکومیت این اقدامات، اعمال فشارهای بینالمللی و بررسی قراردادن جنگلهای هیرکانی در فهرست «میراث جهانی در خطر»، مانع تداوم این روند شوند.
جنگلهای هیرکانی، مجموعهای بینظیر از جنگلها در طول ساحل دریای خزر در ایران و جمهوری آذربایجان، قدمتی بین ۲۵ تا ۵۰ میلیون سال دارند و میزبان بیش از ۳۲۰۰ گونه گیاهی، ۱۸۰ گونه پرنده و ۵۸ گونه پستاندار هستند. این جنگلها در سال ۱۳۹۸ در فهرست جهانی یونسکو ثبت شدند.
بر اساس اعلام یونسکو دسترسی عمومی و استفاده از این منطقه بهطور قانونی تنظیم شده و بهرهبرداریهایی مانند قطع درخت، چرای دام، شکار و سایر فعالیتهایی که ممکن است به میراث آسیب برسانند، در تمامی بخشها ممنوع یا بهشدت محدود است.
سکوت مقامهای رسمی
با وجود حساسیت بینالمللی این منطقه، تا زمان تنظیم این گزارش، مقامهای رسمی استان گیلان، سازمان منابع طبیعی و دیگر نهادهای مسئول واکنش رسمی و شفافی به گزارشها درباره قطع درختان، جادهسازی و تغییر کاربری زمین در محدوده روستای سرک منتشر نکردهاند؛ سکوتی که به گفته فعالان محیط زیست، نگرانیها درباره آینده یکی از کهنترین جنگلهای جهان را دوچندان کرده است.
برخورد امنیتی با فعالان محیط زیست
نگرانیها درباره آینده جنگلهای هیرکانی در صورتی افزایش یافته که هرگونه اطلاعرسانی درباره این پروژهها که از رانت حکومتی استفاده میکنند، میتواند برای ساکنان این منطقه و فعالان محیط زیست بسیار پرهزینه و مخاطرهآمیز باشد. حکومت در ایران، همواره با فعالان و کارشناسان معترضِ محیطزیست برخوردی امنیتی داشته؛ تجمعات اعتراضی شهروندان با ضرب و شتم، سرکوب شدهاند. فعالان محیطزیست در صورت اعتراض به پروژههای عمرانی یا زیستمحیطی، با احضار، تهدید و ارعاب مواجه شدهاند و در برخی موارد نیز به احکام حبس طولانیمدت محکوم شدهاند. از دهه ۷۰ شمسی، نهادهای امنیتی و سیستم قضایی جمهوری اسلامی، فعالان محیط زیست معترض را با اتهاماتی مانند «فعالیت تبلیغی علیه نظام»، «نشر اکاذیب» و حتی «جاسوسی» محاکمه کردهاند.
میراث جهانی ایران نیازمند حمایت سازمانها و چهرههای بینالمللی
جنگلهای هیرکانی نه تنها میراث طبیعی ایران، بلکه بخشی از میراث جهانی به شمار میروند. ادامه روند ساختوساز و تغییر کاربری زمین، بدون پاسخ شفاف مسئولان و در سایه فشارهای حکومتی بر فعالان محیط زیست و بومیان، خطر تخریب جبرانناپذیر این اکوسیستم باستانی را افزایش میدهد. در چنین شرایطی، اطلاعرسانی گسترده و جلب حمایتهای بینالمللی میتواند، مانع نابودی کامل بخشی از تاریخ طبیعی ایران و جهان شوند.
محمود شمسالدیناف، تحلیلگر مقیم دوشنبه تاجیکستان، در این مطلب که چهارشنبه سوم دی منتشر شد، تاکید کرد آسیای مرکزی بیش از پیش به صحنهای پویا تبدیل شده و توجه قدرتهای بزرگ را به خود جلب کرده است.
طی یک سال گذشته، نشستهای سطح بالایی در چارچوب C5+1 با اتحادیه اروپا، چین، روسیه، آمریکا و ژاپن برگزار شده و همزمان، ترکیه و جمهوری آذربایجان نیز حضور خود را در منطقه گسترش دادهاند.
عنوان C5+1 به قالبی دیپلماتیک گفته میشود که در آن پنج کشور آسیای مرکزی (قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) بهصورت جمعی با یک قدرت خارجی یا یک بازیگر بینالمللی گفتوگو میکنند.
شمسالدیناف افزود جمهوری اسلامی نمیتواند تحولات کنونی در شمال مرزهای ایران را نادیده بگیرد و افزایش توجهات بینالمللی به آسیای مرکزی، تهران را بر آن داشته است تا تعاملات سیاسی، اقتصادی و دیپلماتیک خود با این منطقه را تقویت کند.
اما جمهوری اسلامی در پی تحقق چه اهدافی در آسیای مرکزی است؟
تلاش برای خروج از پیله انزوا
شمسالدیناف نوشت یکی از منافع اصلی جمهوری اسلامی در آسیای مرکزی، کاهش انزوای دیرینه سیاسی، دیپلماتیک و اقتصادی است.
تقویت جایگاه تهران در آسیای مرکزی میتواند حمایت دیپلماتیکی را که حکومت ایران بهشدت به آن نیاز دارد، فراهم آورد و تا حدی نیز راهی برای خروج جمهوری اسلامی از محاصره اقتصادی ایجاد کند.
در جریان گفتوگوها در آستانه، پزشکیان و قاسمجومارت توکایف، رییسجمهوری قزاقستان، نسبت به تشدید درگیریهای بینالمللی و پیامدهای تحریمها ابراز نگرانی کردند.
توکایف همچنین گفت مواضع قزاقستان و جمهوری اسلامی در عرصه بینالمللی اغلب با یکدیگر همراستا هستند.
هر چند در این مورد به مصداق مشخصی اشاره نشد، اما این سخنان برای جمهوری اسلامی، بهویژه با توجه به جنگ ۱۲ روزه و ادامه تنشهای منطقهای و جهانی، از اهمیت فراوانی برخوردار است.
به گفته شمسالدیناف، ادامه تحریمها فشار قابل توجهی بر اقتصاد ایران وارد میآورد و در نتیجه، دسترسی به بازارهای آسیای مرکزی و گسترش مسیرهای حملونقل و لجستیک برای تهران از اهمیت فزایندهای برخوردار است.
در جریان سفر پزشکیان به آستانه، دو طرف بر سر افزایش حجم تجارت دوجانبه تا سقف ۳ میلیارد دلار توافق کردند؛ رقمی که در سال ۲۰۲۴ حدود ۳۴۰ میلیون دلار بود.
پزشکیان از رشد ۴۰ درصدی مبادلات خبر داد و توکایف نیز اعلام کرد بیش از ۳۵۰ بنگاه اقتصادی با سرمایه ایرانی در قزاقستان فعال هستند.
آسیای مرکزی، دروازهای به چین و روسیه
شمسالدیناف در ادامه نوشت جمهوری اسلامی، آسیای مرکزی را بهعنوان پلی برای دسترسی به بازارهای گسترده چین و روسیه میبیند. تهران بهدنبال تعمیق پیوندهای تجاری و لجستیکی در سراسر اوراسیا است و آسیای مرکزی جایگاهی محوری در این طرح دارد.
مسیرهای موجود، از جمله کریدور شمال-جنوب و خطآهن قزاقستان-ترکمنستان-ایران، در ۱۰ ماه نخست سال جاری میلادی شاهد افزایش ۵۳ درصدی حجم جابهجایی بار بودند.
در ماه می نیز نخستین خط منظم قطار باری چین-ایران از مسیر قزاقستان و ترکمنستان به راه افتاد که نقش ترانزیتی این منطقه را بیش از پیش برجسته میکند.
محدودیتها و فرصتها
شمسالدیناف نوشت با وجود همپوشانی منافع، رویکرد جمهوری اسلامی نسبت به آسیای مرکزی در چارچوبی از محدودیتهای ساختاری و فرصتهای نوظهور شکل میگیرد؛ عواملی که بهطور مستقیم بر معادلات منطقهای اثر میگذارند.
تحریمهای بینالمللی همچنان مهمترین مانع محسوب میشوند و بر تجارت، سرمایهگذاری و پروژههای اتصال منطقهای که برای تعاملات خارجی آسیای مرکزی حائز اهمیت هستند، سایه انداختهاند.
روابط تجاری قزاقستان و ایران گویای این وضعیت است. حجم مبادلات دو کشور در سال ۲۰۰۸ به حدود ۲ میلیارد دلار رسید، اما با تشدید تحریمها در اوایل دهه ۲۰۱۰ بهطور محسوسی کاهش یافت و در سال ۲۰۱۹ به کمترین سطح خود، یعنی حدود ۳۰۰ میلیون دلار، رسید.
تحریمها همچنین ابتکارهای زیرساختی و انرژی مرتبط با اتصال منطقهای آسیای مرکزی را تحت تاثیر قرار دادهاند.
توقف توافق سوآپ گاز میان ایران، ترکمنستان و عراق و نیز بازگشت محدودیتها علیه بندر چابهار که میتوانست مسیر دسترسی کشورهای آسیای مرکزی به آبهای آزاد باشد، نشان میدهد برنامههای ترانزیتی منطقه تا چه اندازه در برابر فشارهای سیاسی بیرونی آسیبپذیر هستند.
به گفته شمسالدیناف، با وجود همه محدودیتها، برخی عوامل زمینه را برای گسترش روابط حکومت ایران با آسیای مرکزی فراهم کرده است.
او افزود نهادهایی مانند سازمان همکاری شانگهای و بریکس فضای مانور دیپلماتیک و اقتصادی را در سراسر اوراسیا افزایش دادهاند.
همزمان، تداوم بیثباتی در منطقه باعث شده است کشورهای آسیای مرکزی توجه بیشتری به متنوعسازی مسیرهای حملونقل و لجستیکی داشته باشند.
تنشهای میان افغانستان و پاکستان برخی مسیرهای جنوبی را با اختلال روبهرو کرده و حملات اخیر به کنسرسیوم خط لوله خزر نیز بار دیگر ضرورت انعطافپذیری در شبکههای اتصال منطقهای را نشان داده است.
شمسالدیناف خاطرنشان کرد نزدیکی فرهنگی و تاریخی، مسیر دیگری برای تقویت روابط میان آسیای مرکزی و ایران به شمار میرود.
نتانیاهو قرار است هفته آینده به آمریکا سفر کند تا درباره یک طرح جامع برای مواجهه با جمهوری اسلامی و نیروهای نیابتی باقیمانده آن، با ترامپ رایزنی و مذاکره کند.
در شرایط کنونی، به نظر میرسد اولویت اصلی ترامپ، تمرکز بر برکناری نیکلاس مادورو، رهبر ونزوئلاست. با این حال، نتانیاهو در تلاش است ترامپ را متقاعد کند که یا بهطور مستقیم در حمله به جمهوری اسلامی با اسرائیل همراه شود، یا دستکم با دادن «چراغ سبز» به اسرائیل، از این حمله حمایت کند و در صورت واکنش موشکی احتمالی ایران، در دفاع از اسرائیل مشارکت داشته باشد.
در همین راستا، در حالی که ترامپ اخیراً از آمادگی برای سرنگونی مادورو سخن گفته، وزیر جنگ او، پیت هگست، بار دیگر پای جمهوری اسلامی را به میان کشیده و اعلام کرده است که ارتش آمریکا تقویت خواهد شد تا در صورت لزوم، اقداماتی مشابه حمله به تاسیسات هستهای ایران تکرار شود.
همزمان با سفر قریبالوقوع نتانیاهو به آمریکا، جمهوری اسلامی تلاش کرده است با نمایش توان موشکی خود، به اسرائیل و آمریکا پیام بازدارندگی ارسال کند. شلیک موشک از نقاط مختلف ایران و اظهارات علیرضا تنگسیری، فرمانده نیروی دریایی سپاه، درباره موشکی با برد بیش از ۱۳۰۰ کیلومتر در خلیج فارس، در همین چارچوب قابل ارزیابی است؛ اقدامی که تهدیدی آشکار علیه اسرائیل، آمریکا و متحدان منطقهای آنها تلقی میشود.
آنچه از وضعیت داخلی ایران برمیآید، این است که خامنهای بخش بزرگی از اولویتهای کشور، بهویژه اداره زندگی روزمره مردم، را کنار گذاشته و تمرکز اصلی خود را بر افزایش تولید موشک قرار داده است. این رویکرد بر این تصور استوار است که حملات موشکی جمهوری اسلامی در جنگ ۱۲ روزه مؤثر بوده و میتواند در آینده نیز مانع حمله مجدد اسرائیل و آمریکا شود یا حتی در صورت وقوع جنگ، طرف مقابل را شکست دهد.
این تصویری است که فرماندهان سپاه به خامنهای ارائه میدهند و او نیز آن را پذیرفته است؛ در حالی که شواهد نشان میدهد این تصویر با واقعیت فاصله زیادی دارد. بسیاری از فرماندهان ارشد سپاه که پیش از جنگ از توان بازدارندگی قاطع سخن میگفتند، حتی آغاز جنگ را نیز ندیدند و در دقایق نخست کشته شدند. کشته شدن شمار زیادی از فرماندهان ارشد و دستاندرکاران برنامه هستهای در همان دقایق اولیه، نشان داد که برآوردهای پیشین از توان نظامی، بهشدت اغراقآمیز بوده است.
در همین زمینه، حسن روحانی نیز اخیراً در سخنرانیهای خود تصریح کرده است که فرماندهان سپاه تصویری نادرست از توان نظامیشان ارائه میکنند. روحانی که سالها در رأس شورای عالی امنیت ملی قرار داشته، تاکید کرده است که این ادعاها پیشتر نیز مطرح شده اما با واقعیت همخوانی نداشتهاند. به نظر میرسد این سخنان، علاوه بر خطاب به افکار عمومی، پیامی مستقیم به خامنهای نیز در خود دارد.
روحانی در ماههای اخیر با برگزاری جلساتی با وزرا و معاونان دولت پیشین خود، عملاً تلاش میکند دیدگاههایش را به خامنهای، و همزمان به آمریکا و اروپا منتقل کند. او از یکسو نگران فروپاشی کلیت نظام است و از سوی دیگر، در پی ایفای نقشی پررنگتر در معادلات قدرت آینده. به نظر میرسد روحانی میکوشد خود را بهعنوان گزینهای معرفی کند که در صورت حذف یا تضعیف خامنهای، قادر است با غرب به توافق برسد و نسخهای تعدیلشده از جمهوری اسلامی را حفظ کند.
با این حال، موانع جدی بر سر راه این سناریو وجود دارد: از احتمال حذف خود روحانی در رقابتهای درونقدرت گرفته تا مخالفت گسترده مردم ایران که نه خامنهای را میخواهند و نه چهرههایی چون روحانی، خاتمی یا احمدینژاد را.
در این میان، خامنهای تاکنون نشان داده که به انتقادات روحانی توجهی ندارد و بیش از پیش به سپاه تکیه کرده است؛ چه برای سرکوب داخلی و چه برای تقابل خارجی. این رویکرد در لایحه بودجه سال آینده نیز بازتاب یافته است. بر اساس این لایحه، دولت قصد دارد در شرایط رکود و کوچکتر شدن اقتصاد، فشار مالیاتی را بهطور قابل توجهی افزایش دهد؛ امری که در نهایت به افزایش قیمت کالاها و خدمات و فشار بیشتر بر مردم منجر خواهد شد.
در مجموع، نشانهای از تغییر مسیر تصمیمگیران اصلی جمهوری اسلامی دیده نمیشود. ادامه سرکوب داخلی، تشدید تنشهای خارجی، افزایش بودجه نظامی و بیتوجهی به مطالبات اقتصادی و اجتماعی مردم، نهتنها وضعیت معیشتی را بدتر میکند، بلکه خطر درگیری نظامی را نیز افزایش میدهد. در چنین شرایطی، آینده خامنهای و سرنوشت حاکمیت بیش از هر زمان دیگری با بحران و ابهام گره خورده است.
ظریف در این مقاله مشترک با امیرپارسا گرمسیری - دانشجوی دانشگاه تهران - استدلال میکند که رابطه ایران و آمریکا دهههاست که گرفتار چرخه معیوب «امنیتیسازی» شده که در آن هر دو کشور احساس میکنند ناچارند در واکنش به رفتار دیگری سیاستهایی هرچه خصمانهتر اتخاذ کنند.
ظریف میگوید: «تهران، در نهایت، به این دلیل که عراق، اسرائیل و ایالات متحده به آن حمله کردهاند مجبور شده که بودجه بیشتری را صرف امور نظامی کند و کمتر به توسعه و رفاه اختصاص دهد.»
نخستین مشکل این روایت، نادیدهگرفتن ریشههای داخلی نظامیگری در ایران است. برخلاف ادعای ظریف، چرخش جمهوری اسلامی بهسوی امنیتیسازی، محصول مستقیم فشار خارجی نبود. این روند، پس از پایان جنگ ایران و عراق و در دوران [اکبر] هاشمی رفسنجانی آغاز شد؛ زمانی که او نظامیان را وارد سیاست و اقتصاد کرد و در نهایت خود قربانی همین سیاست شد.
در نگاه ظریف مسئولیت توسعه نامتوازن ایران - یعنی تمرکز [علی] خامنهای بر توسعه توان موشکی در مقابل عقبماندگی در حوزههای مهم رفاهی مانند اشتغال، دسترسی به درمان و مسکن - بر عهده غرب است نه شخص رهبر حکومت ایران.
ظریف در مقاله مشترک خود میگوید اگر آمریکا فشار را کاهش دهد، جمهوری اسلامی نیز از تشدید تنش دست خواهد کشید. اما این ادعا با تجربهای که خود او بیان کرده، در تضاد است.
بعد از برجام، یکی از افتخاراتی که خود ظریف بارها بر آن تاکید کرد این بود که آمریکا، برای نشان دادن حسن نیت، نهتنها تحریمهای هستهای بلکه تحریمهای تسلیحاتی، نظامی و موشکی را از ایران برداشت.
یکی از این نمونهها برداشته شدن تحریمهای مرتبط با ایرانایر (هما) بود تا هواپیمایی رسمی ایران بتواند ناوگان فرسودهاش را نوسازی کند و از بوئینگ و ایرباس هواپیما بخرد. به اعتراف ظریف در گفتوگویش با سعید لیلاز، سپاه پاسداران بعد از لغو تحریمها از پروازهای ایرانایر برای انتقال سلاح به سوریه استفاده کرد؛ پروازهایی که بنا بر همان روایت، بعد از برجام شش برابر افزایش یافت. ظریف میگوید وقتی از قاسم سلیمانی، فرمانده سابق سپاه قدس، درباره این تصمیم پرسیده، پاسخ شنیده که «هما امنتر است».
ظریف بعدها این وضعیت را با تعبیر «تسلط میدان بر دیپلماسی» توضیح داد؛ اعترافی روشن به اینکه تصمیم به نظامیگری نتیجه تصمیمهای آگاهانه در درون ساختار قدرت جمهوری اسلامی بوده، نه محصول فشار خارجی.
واقعیت این است که پس از برجام، نهتنها از شدت نظامیگری جمهوری اسلامی کاسته نشد، بلکه سپاه سرمایهگذاری در صنایع موشکی را افزایش داد و از منابع مالی آزادشده برای تقویت شبکه گروههای نیابتی در منطقه استفاده کرد.
ظریف در بخشی از این مقاله میگوید «ایران در واکنش، ناچار شده منابع و توجه بیشتری را به حوزه دفاعی اختصاص دهد. همچنین در اقدامی مقابلهجویانه، سطح غنیسازی اورانیوم را افزایش داد تا نشان دهد تحت فشار وادار به تسلیم نخواهد شد. امنیتیسازی ایران از بیرون، به شکلگیری روندی موازی در داخل کشور دامن زده است؛ بهگونهای که دولت در مواجهه با چالشهای اجتماعی داخلی رویکردی سختگیرانهتر اتخاذ کرده و با اعمال محدودیتهای شدیدتر به این چالشها پاسخ داده است.»
در اینجا ظریف دو عملکرد جمهوری اسلامی را واکنشی به فشارهای غرب میداند: اول افزایش غنیسازی و دوم سرکوب حرکتهای اجتماعی. این از فرافکنی معمول جمهوری اسلامی بسیار فراتر است و ظریف را در عمل تبدیل به تئوریسین سرکوب میکند. او سعی میکند با این منطق مسئولیت نقض حقوق شهروندان ایران و سرکوب خونین جنبشهای مردمی را از حاکمیت سلب کند و به واشینگتن منتقل کند.
این الگوی فرافکنی ظریف سابقهای طولانی دارد. او در همان گفتوگو با لیلاز میگوید پس از برجام، قاسم سلیمانی به مسکو سفر کرد و با ولادیمیر پوتین رییس جمهوری روسیه دیدار کرد. بعد از آن سفر، به گفته ظریف نیروهای نیروی زمینی ایران وارد جنگ سوریه شدند. او این دیدار را برنامه روسیه برای تخریب دستاوردهای وزارت خارجه و بیاثر کردن برجام میداند اما اشارهای به نقش رهبری جمهوری اسلامی در این تصمیم نمیکند.
در روایت ظریف، ورود مستقیم ایران به جنگ سوریه و اعزام نیروهای ایرانی نه تصمیم آگاهانه جمهوری اسلامی، بلکه محصول طراحی مسکو است؛ و سپاه پاسداران، سلیمانی و حتی خامنهای رهبر جمهوری اسلامی هیچ نقشی ندارند. مسئولیت تصمیمی که در بالاترین سطح نظام گرفته شد، از تهران برداشته و بر عهده پوتین گذاشته میشود.
عدم توانایی جمهوری اسلامی برای عبور از چرخه معیوب در موضوع زندانیان دوتابعیتی نیز تکرار شد. با انعقاد برجام و آزادی چند زندانی ایرانی - آمریکایی و آزادسازی بخشی از داراییهای ایران انتظار میرفت «چرخه معیوب» شکسته شود. اما خیلی زود موج جدیدی از بازداشت دوتابعیتیها آغاز شد. این رفتار نه واکنش به فشار خارجی، بلکه ابزاری آگاهانه برای ادامه باجگیری سیاسی از غرب بود.
این نوع روایتسازی، نمونهای کلاسیک از شانهخالیکردن از مسئولیت است: حذف عامدانه نقش نهادهای تصمیمگیر داخلی و تقلیل انتخابهای راهبردی جمهوری اسلامی به دسیسه خارجی. ظریف با این روایت در عمل میکوشد بار پیامدهای یک سیاست پرهزینه، شکستخورده و سرکوبگرانه را از حاکمیت ایران بردارد و به بیرون منتقل کند.
ظریف و گرمسیری در همین مقاله حملات اسرائیل را «بیدلیل/بیتوجیه» میخوانند، بیآنکه به چهار دهه سیاست رسمی جمهوری اسلامی درباره نابودی اسرائیل، گسترش شبکه نیروهای نیابتی برای فشار روی اسرائیل اشارهای کند. او حمله اسرائیل به ایران را بیدلیل میداند در حالیکه نقطه آغاز این رویارویی، حمله حماس به اسرائیل در هفتم اکتبر ۲۰۲۳ بود؛ حملهای که جمهوری اسلامی از آن حمایت کرد و در ساماندهی آن نقش داشت.
جمهوری اسلامی بارها فرصت داشته چرخهای را که ظریف از آن گلایه دارد متوقف کند؛ از ابتدای انقلاب گرفته تا دوران پسابرجام. اما هر بار، انتخاب آگاهانهاش چیز دیگری بوده است.
واقعیت بند زنان؛ گزارشها چه میگویند؟
گزارشهای متعدد از بند زنان زندان اوین، تصویری متفاوت ارائه میدهند؛ کمبود امکانات درمانی، وضعیت نامناسب بهداشتی، فشار روانی مستمر، ناامنی و تحقیر سیستماتیک. برای بسیاری از زنان زندانی، دوران بازداشت با فرسایش تدریجی جسمی و روانی همراه است و زندان به مجازاتی مضاعف بدل میشود.
یکی از خانوادههای زندانیان در واکنش به این اظهارنظر گفته است که مواجهه با واقعیتهای عینی بند زنان، حتی مشاهده ابتداییترین شرایط زیستی آن، برای درک نادرستی تعبیر «هتل» کافی است.
بزککردن زندان و پیامدهای آن
توصیف زندان بهعنوان «هتل» تنها یک خطای لفظی نیست. این زبان، آگاهانه، به عادیسازی خشونت ساختاری و کمرنگکردن نقض حقوق زندانیان سیاسی منجر میشود. در شرایطی که گزارشها از تشدید فشارها، افزایش سلولهای انفرادی و محدودیت تماس و ملاقات حکایت دارند، چنین روایتهایی میتواند توجه افکار عمومی را از واقعیتهای جاری منحرف کند.
روایت زندان زمانی معتبر است که از زبان زندانیان و خانوادههای آنان بیان شود، نه از موضع تجربهای استثنایی. دختر رفسنجانی هیچوقت نمیتواند بیانگر واقعیت اوین باشد. اگر مثل باقی زندانیان حبس میکشید، میشد حرفش را پذیرفت، ولی او به گواه شواهد حبس نکشیده است؛ خودش میگوید که در هتل بوده، نه زندان.
فاصله میان «عبور از زندان» و «زیستن در زندان»، فاصلهای واقعی و تعیینکننده است.
برای بسیاری از زندانیان سیاسی، اوین هتل نیست؛ فضایی است که با هدف اعمال فشار مداوم و فرسایش انسان ساخته شده است. نادیدهگرفتن این واقعیت، بهمعنای نادیدهگرفتن رنجی است که هر روز بر زندانیان تحمیل میشود.
