در حالی که مناقشه قره‌باغ دهه‌ها قفقاز جنوبی را در التهاب نگه داشته، توافق جدید میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان با محوریت دالان زنگزور به میانجی‌گری آمریکا، می‌تواند موازنه قدرت در منطقه را تغییر دهد. ایران چه جایگاهی در این نظم تازه خواهد داشت؟
در پی سال‌ها مناقشه خونین میان ارمنستان و آذربایجان بر سر قره‌باغ، اکنون دو کشور در آستانه توافقی تاریخی با میانجی‌گری ایالات متحده قرار گرفته‌اند.
این توافق در قالب پروژه‌ای تحت عنوان «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه جهانی» (پروژه TRIPP) که عنوانی‌ست تازه برای «دالان (کریدور) زنگزور»، ممکن است ژئوپلیتیک منطقه قفقاز جنوبی را متحول کند.
این گزارش به بررسی ریشه‌های تاریخی بحران، روند دیپلماتیک اخیر، نقش جمهوری اسلامی و چالش‌های پیش رو در مسیر صلح در قفقاز جنوبی می‌پردازد.
ریشه‌های تاریخی مناقشه
مناقشه بین ارمنستان و آذربایجان ریشه‌ای دیرینه دارد. پس از فروپاشی امپراتوری روسیه، هر دو کشور تازه‌استقلال‌یافته (۱۹۱۸-۱۹۲۱) بر سر مناطق مورد مناقشه، از جمله قره‌باغ، ادعاهایی متضاد داشتند.
این تنش‌ها هرگز به‌طور کامل حل نشدند و تنها با ادغام دو کشور در اتحاد جماهیر شوروی موقتا خاموش شدند.
در دوران شوروی، منطقه قره‌باغ کوهستانی علی‌رغم جمعیت عمدتا ارمنی، به‌عنوان منطقه‌ای خودمختار در داخل آذربایجان تعیین شد.
این تصمیم زمینه‌ساز تنش‌های آینده شد.
جنگ اول قره‌باغ (۱۹۸۸-۱۹۹۴)
با تضعیف اتحاد شوروی، ارامنه قره‌باغ خواهان انتقال به ارمنستان شدند. این امر به خشونت‌هایی چون کشتار سومقایت و باکو در اواخر دهه ۱۹۸۰ انجامید.
در نهایت، جنگی تمام‌عیار بین ارمنستان و آذربایجان آغاز شد. این جنگ حدود ۳۰ هزار کشته بر جای گذاشت و صدها هزار نفر را آواره کرد. نیروهای ارمنی علاوه بر قره‌باغ، بخش‌هایی از خاک آذربایجان را نیز تصرف کردند.
آتش‌بس سال ۱۹۹۴ که با میانجی‌گری روسیه برقرار شد، وضعیت موجود را تثبیت کرد؛ ولی مساله اصلی، یعنی وضعیت نهایی قره‌باغ، حل‌نشده باقی ماند.
درگیری‌های متناوب
پس از جنگ، درگیری‌های مرزی متناوب ادامه یافت؛ از جمله جنگ چهار روزه در سال ۲۰۱۶.
در سال ۲۰۲۰، آذربایجان با حمله‌ای گسترده، بسیاری از مناطق تحت کنترل ارمنستان را بازپس گرفت. آتش‌بس سه‌جانبه‌ای که با میانجی‌گری روسیه حاصل شد، بخش‌هایی از قره‌باغ را تحت کنترل جمهوری آذربایجان درآورد.
در دسامبر ۲۰۲۲، آذربایجان محاصره قره‌باغ را آغاز کرد و در سپتامبر ۲۰۲۳ با حمله‌ای تازه، موجب خروج حدود ۱۵۰ هزار ارمنی از این منطقه شد.
در نهایت، جمهوری خودخوانده آرتساخ در آغاز سال ۲۰۲۴ منحل شد.
تحولات اخیر و نشست در امارات
مارس ۲۰۲۵، ایروان و باکو درباره متن پیمان صلح به توافق رسیدند و ارمنستان رسما ادعای حاکمیت خود بر قره‌باغ را کنار گذاشت.
۱۹ تیر سال جاری، نخست‌وزیر ارمنستان و رییس‌جمهوری آذربایجان در ابوظبی دیدار کردند؛ اتفاقی که به‌عنوان نقطه عطفی تاریخی در نظر گرفته شد.
دیدار در آمریکا
دونالد ترامپ، ۱۷ مرداد میزبان رهبران ارمنستان و آذربایجان در کاخ سفید است تا یک توافق صلح تاریخی را به امضا برسانند.
مهم‌ترین بخش این توافق ایجاد دالان زنگزور است: مسیری راهبردی که جمهوری آذربایجان را از طریق خاک ارمنستان به منطقه خودمختار نخجوان متصل می‌کند.
این مسیر که در رسانه‌های آذربایجانی و ترکی به‌عنوان «دالان زنگزور» شناخته می‌شود، اکنون در قالبی متفاوت و با نقش‌آفرینی آمریکا به‌عنوان اجاره‌کننده ۹۹ ساله مطرح شده است.
طبق گزارش واشینگتن‌پست، در متن توافق آمده است که گروه مینسک به‌عنوان ساختار میانجی‌گری سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE Minsk Group)، منحل می‌شود و هیچ سازوکار جایگزینی از سوی این نهاد تعریف نخواهد شد.
در حالی که این توافق نفوذ روسیه در قفقاز جنوبی را کاهش می‌دهد، انتقاداتی به آن وارد شده؛ از جمله نادیده گرفتن وضعیت ارامنه آواره و نقض حقوق بشر.
نقش تاریخی و فعلی ایران
سرزمین‌های امروز ارمنستان و جمهوری آذربایجان در گذشته بخشی از قلمرو ایران بودند. در پی جنگ‌های ایران و روسیه در قرن نوزدهم، ایران این مناطق را به روسیه واگذار کرد.
جمهوری آذربایجان و ایران اکثریت شیعه دارند و دارای پیوندهای مذهبی و فرهنگی عمیقی هستند ولی روابط سیاسی آن‌ها همیشه پایدار نبوده است.
میانجی‌گری و مواضع دیپلماتیک
سال ۱۹۹۲، ایران میزبان رهبران ارمنستان و آذربایجان در «بیانیه تهران» بود.
این تلاش صلح‌آمیز خیلی زود با ادامه درگیری‌ها ناکام ماند.
در دهه‌های بعد، جمهوری اسلامی به دلایل ژئوپلیتیکی بیشتر به ارمنستان نزدیک شد؛ به‌ویژه در واکنش به روابط نزدیک آذربایجان با اسرائیل.
همکاری نظامی و اقتصادی
آوریل ۲۰۲۵، جمهوری اسلامی و ارمنستان برای نخستین بار رزمایش مشترک نظامی برگزار کردند. هدف از این رزمایش دو روزه در مرز نُردوز، تمرینی برای مقابله با «تهدیدات شبه‌نظامی و تروریستی» عنوان شد.
در حوزه اقتصادی، ایران تامین‌کننده انرژی ارمنستان است و دو کشور پروژه‌های مشترک زیرساختی در حوزه برق و آب دارند.
جایگاه ایران در چارچوب صلح جدید
اگرچه تهران نقشی تاریخی در میانجی‌گری میان آذربایجان و ارمنستان داشت، ولی در روند صلح جدید به حاشیه رانده شد.
دالان زنگزور مسیرهای ترانزیتی سنتی ایران را دور می‌زند و به ارمنستان انگیزه می‌دهد که از وابستگی به جمهوری اسلامی بکاهد.
با این حال، تهران همچنان شریکی حیاتی برای ایروان در حوزه‌های انرژی، امنیت و تجارت باقی خواهد ماند.
در عین حال، جمهوری اسلامی با اتحاد آذربایجان، ترکیه و غرب در قفقاز با احتیاط برخورد می‌کند و به‌دنبال موازنه راهبردی است.
