در تازه‌ترین رتبه‌بندی علمی شانگهای در سال ۲۰۲۵، عربستان سعودی با ۱۳ دانشگاه و ترکیه با ۱۱ دانشگاه در میان هزار دانشگاه برتر جهان، از ایران پیشی گرفته‌اند و ایران تنها شش دانشگاه در این فهرست دارد.
این روند نزولی که از سال ۲۰۱۹ آغاز شده، از مشکلات ساختاری در آموزش عالی ایران حکایت دارد.
کارن ابری‌نیا، استاد دانشگاه تهران و دبیر کانون صنفی استادان دانشگاهی ایران، دوشنبه سوم شهریور در گفت‌وگو با خبرآنلاین، سلب استقلال دانشگاه‌ها را از مهم‌ترین دلایل افت علمی در کشور دانست.
ابری‌نیا گفت: «اختیاراتی مانند جذب هیات علمی از دانشگاه‌ها گرفته شده و نهادهای بیرونی در تصمیم‌گیری‌های علمی دخالت می‌کنند.»
او افزود: «نهادهایی مانند شورای عالی انقلاب فرهنگی، بسیج اساتید یا سایر مراجع در فرآیند جذب اعضای هیات علمی دخالت می‌کنند و تصمیم‌گیری را از دانشگاه‌ها گرفته‌اند. مثلا در دولت قبلی تصویب کردند که حتی برای انتخاب ربیس دانشکده‌ها باید از مراجع اطلاعاتی صلاحیت فرد استعلام گرفته شود.»
در سال‌های اخیر و به‌ویژه پس از خیزش «زن، زندگی، آزادی»، جمهوری اسلامی سیاست‌های سرکوبگرانه خود علیه استادان و دانشجویان منتقد را شدت بخشیده و بسیاری از آنان را به کمیته انضباطی کشانده یا اخراج کرده است.
همچنین دخالت نهادهای غیردانشگاهی در فرآیند جذب اعضای هیات علمی از دیرباز مورد اعتراض بسیاری بوده است.
تنها در یک نمونه، رضا ملک‌زاده، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، فروردین ۱۴۰۳ اعلام کرد حدود ۴۰ تن از «بهترین اعضای هیات علمی» این دانشگاه طی دو سال گذشته اخراج یا بازنشسته شده‌اند.
مهاجرت نخبگان و پیامدهای آن برای دانشگاه‌های ایران
ابری‌نیا در ادامه مصاحبه خود گفت «مهاجرت نخبگان» هم نقش تعیین‌کننده‌ای در افت رتبه‌بندی دانشگاه‌های ایران داشته، چرا که پایین بودن حقوق اعضای هیات علمی و مشکلات معیشتی، انگیزه ماندن در دانشگاه را کاهش داده است.
او اضافه کرد: «یکی از همکاران ما را از دانشگاه اخراج کردند و او به عربستان رفت. اکنون رییس دانشکده شده و حقوقی حدود ۱۳ هزار دلار و بودجه پژوهشی یک میلیون دلاری دارد، در حالی که در ایران چنین امکانی وجود ندارد.»
مسعود پزشکیان، رییس دولت جمهوری اسلامی، ۹ مرداد در واکنش به مهاجرت نخبگان، بار دیگر انگشت اتهام را به‌سوی قشر تحصیل‌کرده نشانه رفت و با به‌کارگیری ادبیاتی جنسیت‌زده، آن‌ها را به «نامردی» متهم کرد.
او گفت: «نخبه کسی است که علمش را وقف کشورش کند نه این‌که آرزو کند به خارج برود و برای آن‌ها کار کند. نامردی است که من نخبه در این کشور درس بخوانم و نخبه شوم و بروم در کشور دیگری به آن‌ها خدمت کنم.»
پیش‌تر در ۲۰ خرداد، بهرام صلواتی، پژوهشگر و مدیر پیشین رصدخانه مهاجرت ایران، اعلام کرد تنها یک درصد دانشجویان مهاجر به ایران بازمی‌گردند.
محمد جلیلی، رییس مرکز جذب اعضای هیات علمی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز فروردین‌ماه هشدار داد خروج اعضای هیات علمی به دانشگاه‌های مادر کشور رسیده است.
سهم ناچیز پژوهش در بودجه دانشگاه‌های ایران
ابری‌نیا در ادامه مصاحبه با خبرآنلاین گفت در کنار مهاجرت نخبگان و مداخله نهادهای حکومتی در امور دانشگاهی، سهم پژوهش در بودجه دانشگاه‌های ایران به‌شدت کاهش یافته و بخش عمده این بودجه صرف پرداخت حقوق کارکنان و اعضای هیات علمی می‌شود
او افزود بخش زیادی از تجهیزات دانشگاه‌ها فرسوده و قدیمی است و مشارکت استادان در کنفرانس‌های بین‌المللی نیز به‌دلیل محدودیت‌های مالی به‌شدت محدود شده ست.
