نتایج یک پژوهش تازه در ایران نشان می‌دهد برخی از دانش‌آموختگان به دلایلی چون بیکاری یا حتی به‌منظور گرفتن انتقام از نظام آموزشی، به نگارش پایان‌نامه برای دیگران روی می‌آورند؛ پدیده‌ای که با عنوان «سایه‌نویسی پایان‌نامه» نیز شناخته می‌شود.
پدیده سایه‌نویسی پایان‌نامه که طی سال‌های اخیر در دانشگاه‌های ایران گسترش یافته، ابعاد جدیدی پیدا کرده است.
پژوهش رضا همتی از دانشگاه اصفهان و مریم بهارلویی از دانشگاه یزد به بررسی دلایل و انگیزه‌های دانش‌آموختگان برای ورود به این بازار سیاه پرداخته است.
این مطالعه کیفی که نتایج آن در آخرین شماره فصلنامه «پژوهش‌های راهبردی مسائل اجتماعی» دانشگاه اصفهان منتشر شد، با مصاحبه از ۱۵ سایه‌نویس مستقل انجام گرفته است.
محققان شش دسته انگیزه اصلی را شناسایی کردند که از مشکلات مالی و بیکاری تا احساس سرخوردگی از سیستم آموزشی و تمایل به انتقام‌گیری از آن متغیر است.
این انگیزه‌ها شامل «تقلا برای بقا»، «سرخوردگی تمام‌عیار»، «دانشگاه در چنبره فساد»، «عصیان علیه دانشگاه»، «تجربه احساسی متناقض» و «تصورات مختلف از سایه‌نویسی» است.
شرایط اقتصادی، محرک اصلی سایه‌نویسی
بر اساس یافته‌های این پژوهش، فشارهای مالی و ناتوانی از کسب درآمد اصلی‌ترین دلیل گرایش دانش‌آموختگان به پایان‌نامه‌نویسی برای دیگران است.
یکی از مشارکت‌کنندگان در این رابطه گفت: «من متولد سال ۱۳۶۴ هستم و برای کسی مثل من با این سن و با این مدرک، خیلی زشت و خجالت‌آور است بخواهم از بابام پول بگیرم.»
انتقام از نظام آموزشی
بخش قابل‌توجهی از سایه‌نویسان فعالیت خود را نوعی انتقام‌جویی از نظام آموزشی می‌دانند. این افراد معتقدند ناکارآمدی نظام آموزشی آنها را در شرایط نامناسبی قرار داده است.
یکی از مصاحبه‌شوندگان درباره انگیزه انتقام‌جویی‌اش گفت: «منم انتقام می‌گیرم. چه جوری؟ این‌جوری که همش خودمو تبلیغ می‌کنم تا دانشجوها پایان‌نامه ننویسن و بدن من تا این چرخه تکرار بشه.»
یافته‌های این مطالعه مشخص کرد بسیاری از این افراد نظام آموزشی را ناکارآمد می‌دانند و معتقدند سیاست‌های اشتباه نظیر توده‌ای شدن آموزش عالی، موجب وخامت شرایط آنها شده است.
توده‌ای شدن به‌معنای گسترش بیش از حد و بی‌رویه دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی است؛ روندی که باعث شده تعداد زیادی از افراد وارد دانشگاه شوند، بدون آنکه زیرساخت‌های لازم مانند کیفیت آموزش، امکانات پژوهشی یا بازار کار متناسب با آن رشد کرده باشد.
نتیجه این وضعیت، افزایش شمار دانش‌آموختگان بیکار یا ناراضی است که تحصیلات دانشگاهی را نه راهی برای پیشرفت، بلکه تجربه‌ای ناکارآمد و بی‌ثمر تلقی می‌کنند.
تصورات متناقض از سایه‌نویسی
بررسی‌ها نشان می‌دهد خود سایه‌نویسان برداشت‌های متناقضی از کارشان دارند؛ برخی این فعالیت را غیراخلاقی می‌دانند اما به‌دلیل فشارهای اقتصادی ناچار به ادامه آن هستند، در حالی که برخی دیگر سایه‌نویسی را نوعی «کمک» به دانشجویان تلقی می‌کنند.
یکی از مشارکت‌کنندگان در این مطالعه گفت: «من اصلا فکر نمی‌کنم این کار غیراخلاقی است. برعکس، من دارم کمک می‌کنم به دانشجوها و لطف می‌کنم تا بتونن دفاع کنن.»
گسترش بازار سیاه پایان‌نامه‌نویسی
نتایج این پژوهش حاکی از آن است که بازار سیاه پایان‌نامه‌نویسی در ایران به شکل «هوشمندانه‌ای» خود را با نیازهای متقاضیان منطبق کرده و با ارائه تخفیف‌ها و پرداخت چندمرحله‌ای، شرایط را برای دانشجویان آسان کرده است.
همتی و بهارلویی این معضل را صرفا ناشی از عوامل فردی نمی‌دانند، بلکه آن را برآمده از دگرگونی‌های ساختاری در نظام آموزش عالی تلقی می‌کنند؛ از جمله گسترش سیاست‌های خصوصی‌سازی و توده‌ای شدن آموزش که بسترهای لازم را برای شکل‌گیری و گسترش سایه‌نویسی پایان‌نامه فراهم کرده‌اند.
نقش استادان دانشگاه در دامن زدن به سایه‌نویسی
بر اساس یافته‌های این پژوهش، عدم نظارت جدی استادان راهنما و در برخی موارد همراهی آنها با دانشجویان متخلف، یکی از عوامل کلیدی گسترش بازار سیاه پایان‌نامه‌نویسی محسوب می‌شود.
یکی از سایه‌نویسان گفت: «از رفت‌وآمد و ارتباط دانشجو با [استاد] راهنما، هر استادی می‌تواند متوجه شود که پایان‌نامه را خود دانشجو نوشته یا نه؛ ولی الان می‌بینیم خیلی راحت دانشجوها در کل زمان پایان‌نامه‌نویسی پنج بار یا شش بار یا کم‌تر می‌رن پیش راهنما و راحت هم دفاع می‌کنن و استاد و دانشگاه چیزی نمی‌گن.»
به گفته محققان، این وضعیت خود عاملی برای ترغیب دانشجویان به «برون‌سپاری» پایان‌نامه محسوب می‌شود، زیرا دانشجویان شاهد هستند که همکلاسی‌هایشان بدون مواجهه با مشکل خاصی، از این روش استفاده کرده و موفق به دفاع شده‌اند.
پژوهشگران برای مقابله با این مشکل، پیشنهادهایی ارائه داده‌اند که شامل تقویت نظارت بر روند راهنمایی پایان‌نامه‌ها، اصلاح آیین‌نامه‌های مربوط به شیوه راهنمایی، ایجاد ساز و کار افشاگری، و تقویت برنامه‌های کارآموزی و فرصت‌های شغلی در حین تحصیل است.
آنها هشدار دادند ادامه روند کنونی می‌تواند اعتبار نظام آموزش عالی ایران را به خطر بیندازد و به همین دلیل، نیازمند مداخله و توجه جدی سیاست‌گذاران است.
