ایران اینترنشنال
در اواخر مهرماه، وبسایت «تانکر ترکر» گزارشی منتشر کرد مبنی بر اینکه نفتکشهای وابسته به جمهوری اسلامی ایران، برای نخستینبار از سال ۲۰۱۸، در سامانه موقعیتیاب جهانی (اِیآیاِس) با موقعیت واقعی خود ظاهر شدهاند.
این رخداد، در ظاهر نشانهای است از بازگشت شفافیت به ناوگان نفتی ایران؛ اما در عمق، نشانه تغییری راهبردی است در مواجهه با فشارهای تحریمی و تحولات بازار انرژی جهانی.
یک دهه پنهانکاری و ابتکار
پس از اعمال تحریمهای ثانویه آمریکا در دههی ۱۳۹۰، جمهوری اسلامی ناچار شد شبکهای پیچیده از مسیرهای حملونقل پنهانی ایجاد کند. کشتیهای حامل نفت خام یا میعانات گازی ایران با پرچمهای مختلف، از سامانه موقعیتیاب جهانی (اِیآیاِس) خارج میشدند یا موقعیتهای جعلی ارسال میکردند.
در این دوران، تجارت نفت ایران به پازلی از «کشتیهای خاموش» یا همان ناوگان ارواح، بدل شد که تنها از طریق رصد ماهوارهای یا دادههای غیررسمی قابل شناسایی بود.
با این حال، تجربه یک دهه گذشته نشان داد که خاموش کردن سامانههای موقعیتیابی، اگرچه تحریمها را دور میزند، اما پیامدهایی جدی در پی دارد: افزایش ریسک تصادف و توقیف، دشواری در بیمه، و از همه مهمتر، افزایش حساسیت نهادهای نظارتی بینالمللی.
در همین بستر است که تغییر اخیر — بازگشت تدریجی سیگنالهای واقعی — باید تحلیل شود.
روایت روسی و چینی از تغییر
در رسانههای روسی از جمله Oilcapital.ru و Topcor.ru، گزارشهایی منتشر شده که نشان میدهد بخشی از ناوگان نفتکش ایران مسیرهای خود را بازتنظیم کرده و در مناطق پررفتوآمد خلیج فارس و دریای عمان با روشنبودن سیگنال حرکت میکند. تحلیلگران روس این رفتار را تلاشی برای حفظ دسترسی به بیمه و خدمات بندری ارزیابی کردهاند.
منابع چینی نیز در Sohu و Global Times به این موضوع پرداختهاند و از آن به عنوان «شفافیت تاکتیکی» یاد کردهاند؛ نوعی سیاست ترکیبی که حکومت ایران از آن برای کاهش فشارهای تحریمی استفاده میکند، بدون آنکه شبکه صادرات غیررسمی خود را متوقف سازد.
به نوشته این منابع، ایران اکنون میان دوگانگی «شفافیت گزینشی» و «اختفای هوشمند» در حرکت است.
دلایل احتمالی تغییر رفتار
۱. پیشدستی در برابر تحریمهای تازه
در فضای کنونی، و با بازگشت تحریمهای شورای امنیت، جمهوری اسلامی ممکن است تلاش کند رفتار فنی ناوگان خود را بهگونهای تنظیم کند که مصداق نقض آشکار مقررات دریایی تلقی نشود.
۲. کاهش ریسک عملیاتی و بیمهای
کشتیهایی که سامانه موقعیتیاب جهانی (اِیآیاِس) خود را خاموش میکنند، معمولاً تحت بیمه بینالمللی قرار نمیگیرند. فعالکردن دوباره سامانهها، ولو بهصورت گزینشی، میتواند بازگشت نسبی به زنجیره رسمی خدمات بیمه، تعمیرات و پهلوگیری را ممکن کند.
۳. پاسخ به جنگ الکترونیکی در منطقه
گزارشهای متعدد از جمله تحلیل رویترز حاکی از افزایش اختلالات «جیپیاِس» در خلیج فارس است. فعالکردن سیگنال واقعی میتواند اقدامی فنی برای مقابله با خطرات ناشی از جعل موقعیت و تصادم احتمالی باشد.
وضعیت کنونی صادرات نفت
بر پایه دادههای منتشرشده در منابع چینی، صادرات نفت ایران در نیمه نخست سال ۲۰۲۵ به حدود ۱.۱ میلیون بشکه در روز رسیده است. بخش عمدهای از این صادرات راهی چین، و بخش دیگری از طریق شبکهی «کشتی به کشتی» در آبهای نزدیک اندونزی و مالزی منتقل میشود.
با وجود فشار تحریمها، جمهوری اسلامی توانسته از طریق تخفیفهای سنگین و تهاتر کالا بخشی از درآمد ارزی خود را حفظ کند.
با این حال، بازگشت تحریمهای شورای امنیت در قالب مکانیسم ماشه، میتواند بار دیگر مسیرهای رسمی صادرات نفت را ببندد و هزینهی نقلوانتقال را بهشدت افزایش دهد.
این امر نه تنها بازار انرژی ایران را متاثر میسازد، بلکه معادلات نفتی روسیه و چین را نیز تغییر خواهد داد.
منابع روسی پیشبینی میکنند که در صورت تشدید فشارها، همکاری ایران و روسیه در قالب ناوگان مشترک «نفتکشهای سایه» گسترش یابد.
تحول اخیر در سامانهی موقعیتیاب نفتکشهای ایران را باید بخشی از یک سازگاری چندلایه دانست: ترکیبی از تلاش برای کاهش ریسک عملیاتی، مدیریت فشار تحریمی و بازتعریف راهبرد ارتباطی با بازار جهانی نفت.
روشن کردن سیگنالها بهمعنای شفافیت کامل نیست، بلکه بیانگر نوعی تغییر تاکتیکی است که جمهوری اسلامی در برابر پیچیدگی تحریمها و نظارت جهانی بهکار گرفته است و هنوز ماحصل و ضریب پیروزی آن روسن نیست.
با فعال شدن دوباره مکانیسم ماشه، آینده صادرات نفت ایران بار دیگر به موازنهای میان سیاست و تکنولوژی وابسته خواهد شد؛ موازنهای که در آن هر سیگنال، نهفقط مختصات یک کشتی، بلکه نشانهای از مسیر جدید اقتصاد ایران در دریای متلاطم سیاست جهانی است.
از تحلیل رفتن منابع آبی و خشک شدن تالابها گرفته تا ناپایداری شهرها، فرسودگی زیرساختها و اقتصاد وابسته به منابع فسیلی، نشانههایی روشن از الگوی توسعهای ناپایدار است که حاصل دههها سیاستگذاری کوتاهمدت و تصمیمهای واکنشی و غیر علمی به شمار میرود.
بحران آب؛ ورشکستگی سرزمین
ایران امروز در آستانه «ورشکستگی آبی» قرار دارد؛ اصطلاحی که کارشناسان برای توصیف وضعیتی به کار میبرند که در آن مصرف آب بسیار بیشتر از توان تجدید منابع تجدیدپذیر است. در دهههای اخیر، برداشت بیرویه از سفرههای زیرزمینی، سدسازیهای متعدد بدون ارزیابی اثرات محیط زیستی، و پروژههای انتقال آب بینحوضهای و کشاورزی نامتوازن با سودای خودکفایی، چنان فشاری بر منابع آبی کشور وارد کرده که بیش از ۵۰۰ دشت ایران با افت شدید سطح آب و فرونشست زمین مواجه شدهاند. فرونشست- که کارشناسان آن را «زلزله خاموش» نیز مینامند- در مناطقی چون ورامین، اصفهان و دشت مشهد به چندین برابر میانگین جهانی رسیده و زیرساختهای جادهای، خطوط انتقال نیرو، گاز، آب و ساختمانها را تهدید میکند.
صدها روستا در مناطق مرکزی و شرقی کشور با کمبود یا نبود آب آشامیدنی سالم روبهرو شدهاند و مهاجرتهای اقلیمی در حال گسترش است. بحران آب امروز نهتنها تهدیدی برای کشاورزی و امنیت غذایی، بلکه خطری برای پایداری اجتماعی و امنیت ملی است.
تغییرات اقلیمی و نبود برنامه ملی
ایران از جمله کشورهای بهشدت آسیبپذیر در برابر تغییرات اقلیمی است. افزایش میانگین دما، کاهش بارشهای برف، خشکسالیهای طولانیمدت و گسترش طوفانهای گردوغبار در غرب و جنوب شرق کشور، شواهدی آشکار از این تغییرات است. با وجود این، ایران همچنان فاقد یک برنامه ملی سازگاری با تغییر اقلیم است.
ارتباط محدود با نهادهای علمی بینالمللی مانند هیات بین دولتی تغییر اقلیم (IPCC)، کمبود دسترسی به دادههای دقیق اقلیمی، و نگاه واکنشی به جای برنامهریزی بلندمدت، موجب شده ظرفیت کشور برای مقابله با پیامدهای تغییر اقلیم کاهش یابد. در حالیکه بسیاری از کشورها با سرمایهگذاری در فناوریهای نو مانند کشاورزی هوشمند یا سیستمهای پیشبینی سیلاب و خشکسالی، مسیر سازگاری را در پیش گرفتهاند، سیاستهای ایران همچنان متمرکز بر اقدامات مقطعی و ناپایدار است.
شهرهای ناپایدار؛ از کلانشهر تا بحران زیستپذیری
ایران در پنجاه سال گذشته یکی از سریعترین نرخهای شهرنشینی را در جهان تجربه کرده است. اما این رشد سریع، بدون زیرساختهای لازم و بدون سیاستگذاری منسجم، به پیدایش کلانشهرهایی ناپایدار انجامیده است. تهران، مشهد، اصفهان و اهواز، هر یک با چالشهای مشابهی روبهرو هستند: آلودگی شدید هوا، کمبود خدمات عمومی، فرسودگی بافت شهری و گسترش حاشیهنشینی.
در نبود مدیریت شهری کارآمد، سیاستها به سمت پروژههای پرهزینه و نمایشی سوق یافتهاند، نه به سمت ایجاد شهرهای تابآور و زیستپذیر. این روند سبب شده تا کیفیت زندگی شهری در ایران در مقایسه با شاخصهای جهانی بهطور چشمگیری پایین باشد و تابآوری شهرها در برابر بلایای طبیعی چون زلزله و سیل کاهش یابد.
اقتصاد ناپایدار؛ وابستگی به منابع فسیلی و کشاورزی پرمصرف
الگوی اقتصادی ایران همچنان بر پایه استخراج و مصرف بیرویه منابع طبیعی و انرژیهای فسیلی استوار است؛ الگویی که نهتنها بهرهوری منابع را کاهش داده، بلکه پایداری محیط زیستی و امنیت اقتصادی کشور را نیز به خطر انداخته است. بخش کشاورزی، با وجود سهمی ناچیز در تولید ناخالص داخلی، بیش از ۹۰ درصد از منابع آبی کشور را مصرف میکند؛ آنهم عمدتاً برای کشت محصولات آببر نظیر برنج، هندوانه و پسته در مناطق خشک و کمآب. استمرار این سیاستها، در کنار نظام یارانهای ناکارآمد در حوزه انرژی و آب، مصرف بیرویه و ناعادلانه منابع را تشویق کرده و به تخریب خاک، افت آبهای زیرزمینی و افزایش تنشهای محیط زیستی منجر شده است.اتکای زیاد به نفت و گاز، ضمن تشدید آلودگیهای هوا و انتشار گازهای گلخانهای، مانع از شکلگیری گذار واقعی به سمت اقتصاد سبز و انرژیهای پاک شده است.
ایران بر خلاف بسیاری از کشورهای منطقه، همچنان فاقد یک استراتژی جامع و الزامآور برای توسعه انرژیهای تجدیدپذیر است. تداوم این وضعیت، نهتنها موجب عقبماندگی فناورانه، که عاملی بازدارنده در مسیر تحقق توسعه پایدار و عدالت بیننسلی خواهد بود.
ریشه بحرانها؛ ضعف در حکمرانی
مشکلات کنونی ایران بیش از آنکه ناشی از کمبود منابع طبیعی باشند، ریشه در ضعفهای ساختاری نظام حکمرانی دارند. طی دهههای اخیر، تصمیمگیریهای غیرعلمی و کوتاهمدت، کنار گذاشتن نهادهای مدنی و کارشناسی از فرآیند سیاستگذاری، و تمرکز افراطی بر رشد اقتصادی سریع بدون توجه به ظرفیتهای محیط زیستی و اجتماعی، موجب شده است تا توان مدیریتی کشور در مسیر تحقق توسعه پایدار تضعیف شود. این ضعف ساختاری باعث شده سیاستها غالباً واکنشی، بخشی و ناپیوسته باشند و در نتیجه، بحرانهای محیط زیستی و اجتماعی نهتنها کاهش نیابند، بلکه در گذر زمان تشدید شوند.
در حالیکه بسیاری از کشورها با منابع محدود توانستهاند از طریق شفافیت، مشارکت مردمی و استفاده از دانش بومی به توسعه پایدار دست یابند، در ایران همچنان نگاه متمرکز و پروژهمحور بر تصمیمسازیها حاکم است.
دوراهی؛ پایداری یا فروپاشی
توسعه پایدار در ایران دیگر یک گزینه اختیاری نیست؛ بلکه ضرورتی حیاتی برای بقا و امنیت ملی است. تداوم روند کنونی ـ از خشکشدن تالابها و فرونشست زمین تا آلودگی هوا، مهاجرتهای اقلیمی و گسترش نابرابریها ـ بنیانهای زیستی، اقتصادی و انسانی کشور را بهشدت تهدید میکند.
عبور از این بحران نیازمند بازنگری در الگوی توسعه است؛ نخست با مدیریت پایدار منابع آب، توقف برداشتهای بیرویه، احیای آبخوانها و اصلاح الگوی کشت میتوان از ورشکستگی آبی جلوگیری کرد. تدوین برنامهای جامع برای سازگاری با تغییرات اقلیمی، حفاظت از اکوسیستمها و تالابها، بازآفرینی بافتهای شهری فرسوده و توسعه حملونقل عمومی، تابآوری محیطی و شهری را افزایش میدهد. اصلاح ساختار اقتصادی با کاهش وابستگی به انرژی فسیلی، سرمایهگذاری در انرژیهای تجدیدپذیر و بهینهسازی مصرف منابع، مسیر گذار به توسعهای سبز و پایدار را هموار میکند.
نجات ایران از چرخه ناپایداری، تنها با عزم ملی و مشارکت حقیقی جامعه مدنی ممکن است؛ بازگشت به اصول توسعه پایدار و بازیابی حکمرانی محیط زیستی، راه ساختن آیندهای پایدار و عادلانه برای همه است.
او به همراه جمعی از دیگر فیلمسازان ایرانی نظیر داریوش مهرجويی، سهراب شهید ثالث، امیر نادری، مسعود کیمیائی، پرویز کیمیاوی، علی حاتمی و بهرام بیضائی در اواخر دهه چهل و اوایل دهه پنجاه موجی از فیلمهای متفاوت را رقم زدند که بعدتر به عنوان «موج نوی سینمای ایران» لقب گرفت و تحسین شد. هر کدام از این فیلمسازان راههای متفاوتی را در پیش گرفتند و در واقع هر کدام تنها سبک و سیاق خاص خودشان را نمایندگی کردند، با این حال تاثیر کار آنها در کنار هم سینمای ایران را به کل دگرگون کرد. در این میان تقوایی از خاصترینشان بود که با آن که روز مرگش با دومین سالگرد قتل داریوش مهرجویی یکی شد، در نه گفتن و سرخم نکردن در برابر حکومت - و در نتیجه فیلم نساختن و کمکار شدن برای سالهای طولانی- با بهرام بیضائی همسان شد.
از ابراهیم گلستان تا موج نوی فرانسه
ناصر تقوایی در گروه فنی فیلم «خشت و آئینه» ساخته ابراهیم گلستان (۱۳۴۴) کار کرد و تحت تاثیر این فیلمساز متفاوت قرار گرفت تا آنجا که اولین فیلم بلند تقوایی- «آرامش در حضور دیگران»- در سبک و سیاق به خشت و آئینه بیش از هر فیلم ایرانی دیگری پهلو میزند.
از طرفی تقوایی عضو کانون فیلم شد و در آنجا به تماشای فیلمهای موج نوی سینمای فرانسه نشست؛ فیلمهایی که بسیار بر او تاثیر گذاشتند و بخشی از سبک و سیاق کار او را رقم زدند، از فضای ضد قصه و گسترش عرضی تا کار روی سایه/روشنهای هر تصویر(از جمله سکانس عشقبازی معروف آغاز فیلم آرامش در حضور دیگران که ادای دینی است آشکار به «هیروشیما، عشق من» ساخته آلن رنه).
آرامشی که در حضور دیگران میسر نشد
آرامش در حضور دیگران (۱۳۴۹) بر اساس داستان غلامحسین ساعدی، فیلم تلخ و غریبی است که بسیار جلوتر از زمانش حرکت میکند و و حالا با فاصله، چون نگین درخشانی در سینمای ایران میدرخشد.
فیلم در یک خانه آغاز میشود و غالب فیلم هم در همین مکان میگذرد. دوربین در مکانهای مختلف این خانه رخنه میکند و به طرز غریبی به ما گوشزد میکند تنها یک ناظر است. فیلم به طرز جذابی هیچکس را محکوم نمیکند و دوربین تنها ناظری است نگران که احوال نهچندان خوشایند شخصیتهای گوناگون فیلم را به نظاره مینشیند و با ما قسمت میکند و به شیوه هنر مدرن، از هر نوع نتیجهگیری میپرهیزد.
فیلم تنها روایتگر برشی است از زندگی روزمره که حالا بر حسب اتفاق در این برهه خاص، دو مرگ هم اتفاق میافتد. اما این وقایع تکاندهنده هم بخشی از «روزمرهگی» جامعهای است که مهمترین مشکلش تقابلی است ریشهای: تقابل سنت و مدرنیته. فیلم از ابتدا این خانه را به مثابه ایران فرض میگیرد (دلیل توقیف چند ساله فیلم در زمان ساخت) و شخصیتهایش -خواه ناخواه- به نمایندگانی از طیفهای مختلف جامعه بدل میشوند که در تنگنای تقابل سنت و مدرنیته گرفتار آمدهاند.
تقابل نگاه سرهنگ با نوع زندگی دو دخترش، روایتگر تقابل سنت و مدرنیته در دو نسل است، اما فیلم که در اوج آزادیهای جنسی غرب -در اواخر دهه شصت و اوایل دهه هفتاد میلادی و نه غرب بسته امروز- ساخته شده، در عین حال به تقابل زندگی غربی با جامعه ایرانی هم میپردازد و به طرز عجیبی -شاید پیشگویانه؛ هشت سال پیش از وقوع انقلاب- به ما میگوید که جامعه سنتی ایران، در این تقابل جانب سنت را خواهد گرفت (دو خواهر در برابر زندگی آزاد جنسی به سبک غرب آن روزگار، در واقع سرنوشت مشابهی مییابند: هر دو آن را رد میکنند، یکی با خودکشی و دیگری با ازدواج).
تقوایی داستاننویس
ناصر تقوایی اما وجه دیگری هم دارد که در همان اواخر دهه چهل شکوفا شد: داستاننویسی. او یک مجموعه داستان شگفتانگیز با نام «تابستان همانسال؛ هشت قصه پیوسته» در سال ۱۳۴۸ منتشر کرد که پس از انقلاب به دلیل مضمونش اجازه تجدید چاپ پیدا نکرد و تقوایی هم بعدها با جدیتر شدن فیلمسازی، مجموعه داستان دیگری منتشر نکرد، اما همین یک کتاب کافی است تا با جهان ویژه و نثر خاص خودش، خود را به عنوان یکی از استعدادهای قابل ستایش ادبیات ایران تثبیت کند، هرچند این کتاب و وجه داستاننویس تقوایی غالباً از نظرها پنهان مانده یا زیر سایه فیلمسازی پر قدرتش فراموش شده است.
زمان چون مومی در دستان نویسنده در حال رفت و آمد است، بی آن که خالق اثر لزوماً بخواهد این رفت و آمد زمان و مفهوم گذشته/ حال/ آینده را در این داستانها بکاود: هر سه زمان در یک نقطه به هم رسیدهاند و اهمیت و ارزش خود را از دست دادهاند، چرا که راوی اصلی [نویسنده] در حال روایت احوال راویای است که سبکی تحمل ناپذیر هستی را به تمامی در حال زیستن است و در دایرهای بسته، شب را روز میکند و روز را شب: «رفته بودم تو فکر آدمی که همه راههای مردن را میرود، بیشتر راههای سخت را به خیال آسانی و باز یاری نمیکند و بعد بخت بی خبر میآيد سراغش و همین جور صاف و ساده کلکش کنده میشود.»
دایی جان ناپلئون و نبض مردم
اما جدای از فیلم روشنفکرانهای چون آرامش در حضور دیگران (و داستان تابستان همانسال که باز مخاطب خاص را در نظر دارد)، تقوایی در دهه پنجاه به مخاطب عامتری هم نظر کرد: استفاده از ستارگانی چون بهروز وثوقی و سعید راد در دو فیلم بعدیاش- صادق کُرده (۱۳۵۰) و نفرین (۱۳۵۲)- و بعد دایی جان ناپلئون (۱۳۵۴)، معروفترین و موفقترین سریال تاریخ ایران.
رضا قطبی، رئیس تلویزیون ملی که خود کتاب ایرج پزشکزاد را خوانده بود، ساخت آن را به تقوایی پیشنهاد کرد و به این ترتیب کار یکی از به یادماندنیترین سریالهای تاریخ ایران آغاز شد. تنها سه روز مانده به آغاز فیلمبرداری، عزتالله انتظامی و علی نصیریان به تقوایی گفتند که به دلیل گرفتاری در فیلمی دیگر نمیتوانند برای بازی در نقش آقاجان و دایی جان به او بپیوندند و در نتیجه تقوایی به نصرت کریمی تلفن کرد و او هم ضمن پذیرفتن نقش آقاجان (در حالی که دلش میخواست نقش مشقاسم را بازی کند؛ نقش پرویز فنیزاده) در راه یافتن بخشی از بازیگران باتجربه در تئاتر -از جمله غلامحسین نقشینه در نقش دایی جان- همیاری و همفکری کرد و به این ترتیب تیمی از بازیگران شگفتانگیز این سریال رقم خورد که در واقع در کنار فیلمنامه درخشان، مهمترین نقطه قوت آن است.
انقلاب و همه نشدنها
وقوع انقلاب با آن که برای یکی دیگر از فیلمسازان موج نوی سینمای ایران خوشایند بود، برای تقوایی- و بیضائی- هیچ نکته مثبتی نداشت؛ برعکس دو فیلمساز طراز اول سینمای ایران را به کمکاری و بعد بیکاری کشاند.
تقوایی در ادامه سنت سریالسازی موفقش، قصد داشت «کوچک جنگلی» را در سال ۱۳۶۲ بسازد، اما پس از مدتی فیلمبرداری، کار به مدیر تولید آن- بهروز افخمی- سپرده شد.
ناخداخورشید (۱۳۶۵) خوشبختانه به ثمر رسید و یوزپلنگ برنزی جشنواره لوکارنو را هم نصیب برد؛ بهترین فیلم تقوایی در دوره پس از انقلاب که بازگشتی است موفقیتآمیز به جنوب- زادگاه تقوایی- که اینجا میزبان برداشت شگفتانگیزی است از داستان ارنست همینگوی.
ای ایران (۱۳۶۸) و کاغذ بیخط (۱۳۸۰) تنها فیلمهای بلند تقوایی در سالهای طولانی بعدی بودند که هر دو حکایت از فیلمساز خستهای داشتند که در اوج نیست و میخواهد علیه محیط اطرافش و محدودیتهای آن بشورد.
او دیگر به انتظار ننشست
تقوایی پس از کاغذ بیخط و به ثمر نرسیدن دو فیلم بعدی و نیمه کاره ماندن آنها (زنگی و رومی در سال ۱۳۸۱ و چای تلخ در سال ۱۳۸۲) از اولین کسانی بود که آشکارا به سانسور و نظارت نه گفت و شجاعانه در برابرش ایستاد. تقوایی با این که هیچ وقت فیلم زیرزمینی نساخت، اما او ناخواسته تئوری سینمای زیرزمینی ایران را شکل داد، زمانی که با جسارت اعلام کرد: «فیلمنامه را کسی میخواند که اصلاً نمیداند سینما چیست... این مصیبتی است که من و دیگر فیلمسازان و نویسندگان به آن دچاریم. ما دشواریهای فرهنگی جامعه خودمان را بهتر از یک سانسورچی میدانیم. در نتیجه دیگر عمرم را تلف نمیکنم و به انتظار هم نمینشینم.»
