ایرانی‌ها این روزها فشار اقتصادی بی‌سابقه‌ای را تحمل می‌کنند، آن هم درست زمانی که تنش میان جمهوری اسلامی و اسرائیل و آمریکا شدت یافته و تهران نیز بودجه نظامی خود را به شکل چشم‌گیری افزایش داده تا از دفاع و نفوذ منطقه‌ای خود حمایت و پشتیبانی کند.
محمد ماشین‌چیان، پژوهشگر ارشد مرکز حکمرانی و بازارها در دانشگاه پیتسبرگ، در پادکست سایت انگلیسی ایران‌اینترنشنال گفت: «این یک تراژدی واقعی است. کیفیت زندگی ایرانیان طی چند سال اخیر به طور پیوسته افت کرده است اما در یک سال گذشته شرایط عملا فاجعه‌بار شده است.»
ماشین‌چیان در این گفت‌وگو تاکید کرد دولت ایران همچنان تامین مالی سپاه پاسداران و ماجراجویی‌های نظامی را بر رفاه شهروندان ترجیح می‌دهد.
کاهش شدید ارزش پول ملی
از زمان روی کار آمدن مسعود پزشکیان به‌عنوان رییس دولت، ارزش پول ملی ایران نصف شده است.
با جهش نرخ بیکاری به بالای ۷۰ درصد، اکنون میلیون‌ها ایرانی در تامین نیازهای اولیه‌شان دچار مشکل شده‌اند و تورم کمرشکن و فقر بر زندگی آن‌ها سایه افکنده است.
این سقوط شدید ارزش پول ملی موجب شده تا نرخ تورم به بیش از ۴۰ درصد برسد و قیمت مواد غذایی در برخی موارد تا ۱۰۰ درصد افزایش یابد.
با تعمیق این بحران، پیش‌بینی می‌شود فشار اقتصادی بر ایرانیان طی ماه‌های آینده باز هم شدیدتر شود.
به گفته ماشین‌چیان، پزشکیان فرصت‌های زیادی را برای مقابله با بحران از دست داده و در بودجه کشور برنامه‌ای برای کمک به مردم نیامده است: «پزشکیان می‌توانست بودجه سال آینده را طوری تنظیم کند که حداقل برای یک سال، مقامات جمهوری اسلامی را متقاعد کند از افزایش بودجه نظامی جلوگیری کنند تا اوضاع بدتر نشود.»
او اضافه کرد: «اکنون در شرایط بحرانی هستیم. پزشکیان باید بودجه را صرف نیازهای اولیه مردم می‌کرد اما اولویت او سپاه پاسداران بود.»
دولت پرشکیان در سال جدید خورشیدی، بودجه نظامی را ۲۰۰ درصد افزایش داده است و با وجود کسری بودجه و سقوط ارزش پول ملی تلاش می‌کند از راه افزایش مالیات، درآمدهایش را تقویت کند.
وضعیت چقدر بد است؟
مهدی قدسی، اقتصاددان موسسه بین‌المللی مطالعات اقتصادی وین معتقد است این بدترین بحران اقتصادی است که ایران از ابتدای تاسیس جمهوری اسلامی تجربه کرده است.
او تاکید کرد که حتی در دوران جنگ هشت‌ساله ایران و عراق نیز وضعیت اقتصادی بهتر از امروز بوده است.
به گفته قدسی، «این بدترین وضعیت و وخیم‌ترین و تاریک‌ترین شرایطی است که ایران تاکنون تجربه کرده» است.
قدسی افزود که دلایل این فروپاشی چندوجهی است؛ از جمله موضع نظامی ایران در منطقه به عنوان راهی برای حفظ سیستم حاکم.
او در گفت‌وگو با ایران‌اینترنشنال وضعیت فعلی ایران را به یک «کمدی سیاه» تشبیه کرد و گفت: «رهبران تهران دچار وضعیتی از بی‌سیاستی شده‌اند. تنها هدف آن‌ها بقا است و برای بقا نیز نیاز دارند تا جنگ و تنش را با کشورهای دیگر گسترش دهند.»
درآمد نفتی تا چه اندازه اهمیت دارد؟
ابهام و بلاتکلیفی ناشی از احتمال وقوع جنگ با آمریکا یا یک توافق جدید هسته‌ای نیز به عمق بحران اقتصادی در ایران افزوده است.
از زمان روی کار آمدن دولت دونالد ترامپ، فرو ریختن ارزش ریال ایران تشدید شده و بهای آن به حدود ۱۰۵ هزار تومان در ازای هر دلار رسیده است.
دولت او تحریم‌های جدیدی علیه صنعت نفت ایران وضع کرده که حتی پالایشگاه‌های کوچک چینی (معروف به تیپات) که نفت خام ایران را پالایش می‌کنند نیز در بر می‌گیرد.
اسکات بسنت، وزیر خزانه‌داری آمریکا اخیرا گفته است: «اگر من جای ایرانی‌ها بودم، همین الان همه پول‌هایم را به ارز تبدیل می‌کردم.»
حکومت ایران به‌شدت به درآمدهای نفتی وابسته است اما طبق گفته ماشین‌چیان، با سطح فعلی صادرات نفت، درآمد حاصله حتی برای تامین صندوق‌های بازنشستگی پایه نیز کافی نیست.
به گفته اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده، صادرات نفت ایران در سال ۲۰۲۴ به ۵۴ میلیارد دلار رسید که اندکی بیشتر از ۵۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ بود. بر اساس این گزارش، حجم صادرات روزانه ایران در این بازه زمانی به طور میانگین ۱.۵ میلیون بشکه بوده است.
با این حال، ترامپ یک دستور اجرایی امضا کرده که هدف آن کاهش صادرات نفت ایران به صفر است.
قدسی و ماشین‌چیان معتقدند در حالی که بازار جهانی می‌تواند این قطع صادرات نفت ایران را تحمل کند، اثر آن برای اقتصاد ایران فاجعه‌بار خواهد بود.
ایران در حال حاضر تلاش می‌کند با تزریق دلار به بازار، قیمت کالاهای اساسی را کنترل کند اما در صورت صفر شدن صادرات نفت، حکومت دیگر ذخایر ارزی کافی نخواهد داشت و این موضوع منجر به جهش بیشتر تورم و سقوط بیشتر ارزش ریال خواهد شد. این وضعیت همچنین باعث می‌شود ایران دیگر توانایی پرداخت یارانه برای بنزین را نداشته باشد.
این دو اقتصاددان هشدار دادند که در صورت قطع یارانه بنزین، تابستان آینده احتمال افزایش قیمت سوخت بسیار بالاست و در این صورت ممکن است اعتراضاتی سراسری مشابه اعتراضات آبان ۱۳۹۸ رخ دهد.
آن اعتراضات نیز در پی افزایش ناگهانی قیمت بنزین آغاز شد و به سرعت به اعتراضی فراگیر علیه حاکمیت تبدیل شد. در جریان آن اعتراضات صدها نفر کشته شدند و بیش از هفت هزار نفر بازداشت شدند.
با این حال هر دو اقتصاددان معتقدند که هرگونه تغییر در رهبری ایران از طریق سیاست فشار حداکثری تنها در صورتی امکان‌پذیر خواهد بود که مردم ایران نیز حمایت حداکثری را دریافت کنند.
با ادامه خطر جنگ یا احتمال یک توافق هسته‌ای جدید، سقوط ریال احتمالا تداوم خواهد یافت. تورم روزافزون و مشکلات اقتصادی نیز نارضایتی عمومی را بیشتر خواهد کرد و هم‌زمان ریسک‌های دیپلماتیک و نظامی همچنان بالا خواهد ماند.
(می‌توانید این گفت‌وگو را از طریق کانال یوتیوب یا از طریق پلتفرم‌های پادکست مثل اسپاتیفای، اپل و آمازون به زبان انگلیسی بشنوید)
