یک کارشناس روابط خارجی با انتشار مطلبی در پایگاه خبری «آستانه تایمز» به سفر اخیر مسعود پزشکیان، رییس دولت جمهوری اسلامی، به قزاقستان اشاره کرد و نوشت این سفر نشاندهنده تمرکز فزاینده تهران بر آسیای مرکزی در بحبوحه افزایش رقابتهای جهانی است.
محمود شمسالدیناف، تحلیلگر مقیم دوشنبه تاجیکستان، در این مطلب که چهارشنبه سوم دی منتشر شد، تاکید کرد آسیای مرکزی بیش از پیش به صحنهای پویا تبدیل شده و توجه قدرتهای بزرگ را به خود جلب کرده است.
طی یک سال گذشته، نشستهای سطح بالایی در چارچوب C5+1 با اتحادیه اروپا، چین، روسیه، آمریکا و ژاپن برگزار شده و همزمان، ترکیه و جمهوری آذربایجان نیز حضور خود را در منطقه گسترش دادهاند.
عنوان C5+1 به قالبی دیپلماتیک گفته میشود که در آن پنج کشور آسیای مرکزی (قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) بهصورت جمعی با یک قدرت خارجی یا یک بازیگر بینالمللی گفتوگو میکنند.
شمسالدیناف افزود جمهوری اسلامی نمیتواند تحولات کنونی در شمال مرزهای ایران را نادیده بگیرد و افزایش توجهات بینالمللی به آسیای مرکزی، تهران را بر آن داشته است تا تعاملات سیاسی، اقتصادی و دیپلماتیک خود با این منطقه را تقویت کند.
اما جمهوری اسلامی در پی تحقق چه اهدافی در آسیای مرکزی است؟
تلاش برای خروج از پیله انزوا
شمسالدیناف نوشت یکی از منافع اصلی جمهوری اسلامی در آسیای مرکزی، کاهش انزوای دیرینه سیاسی، دیپلماتیک و اقتصادی است.
تقویت جایگاه تهران در آسیای مرکزی میتواند حمایت دیپلماتیکی را که حکومت ایران بهشدت به آن نیاز دارد، فراهم آورد و تا حدی نیز راهی برای خروج جمهوری اسلامی از محاصره اقتصادی ایجاد کند.
در جریان گفتوگوها در آستانه، پزشکیان و قاسمجومارت توکایف، رییسجمهوری قزاقستان، نسبت به تشدید درگیریهای بینالمللی و پیامدهای تحریمها ابراز نگرانی کردند.
توکایف همچنین گفت مواضع قزاقستان و جمهوری اسلامی در عرصه بینالمللی اغلب با یکدیگر همراستا هستند.
هر چند در این مورد به مصداق مشخصی اشاره نشد، اما این سخنان برای جمهوری اسلامی، بهویژه با توجه به جنگ ۱۲ روزه و ادامه تنشهای منطقهای و جهانی، از اهمیت فراوانی برخوردار است.
به گفته شمسالدیناف، ادامه تحریمها فشار قابل توجهی بر اقتصاد ایران وارد میآورد و در نتیجه، دسترسی به بازارهای آسیای مرکزی و گسترش مسیرهای حملونقل و لجستیک برای تهران از اهمیت فزایندهای برخوردار است.
در جریان سفر پزشکیان به آستانه، دو طرف بر سر افزایش حجم تجارت دوجانبه تا سقف ۳ میلیارد دلار توافق کردند؛ رقمی که در سال ۲۰۲۴ حدود ۳۴۰ میلیون دلار بود.
پزشکیان از رشد ۴۰ درصدی مبادلات خبر داد و توکایف نیز اعلام کرد بیش از ۳۵۰ بنگاه اقتصادی با سرمایه ایرانی در قزاقستان فعال هستند.
آسیای مرکزی، دروازهای به چین و روسیه
شمسالدیناف در ادامه نوشت جمهوری اسلامی، آسیای مرکزی را بهعنوان پلی برای دسترسی به بازارهای گسترده چین و روسیه میبیند. تهران بهدنبال تعمیق پیوندهای تجاری و لجستیکی در سراسر اوراسیا است و آسیای مرکزی جایگاهی محوری در این طرح دارد.
مسیرهای موجود، از جمله کریدور شمال-جنوب و خطآهن قزاقستان-ترکمنستان-ایران، در ۱۰ ماه نخست سال جاری میلادی شاهد افزایش ۵۳ درصدی حجم جابهجایی بار بودند.
در ماه می نیز نخستین خط منظم قطار باری چین-ایران از مسیر قزاقستان و ترکمنستان به راه افتاد که نقش ترانزیتی این منطقه را بیش از پیش برجسته میکند.
محدودیتها و فرصتها
شمسالدیناف نوشت با وجود همپوشانی منافع، رویکرد جمهوری اسلامی نسبت به آسیای مرکزی در چارچوبی از محدودیتهای ساختاری و فرصتهای نوظهور شکل میگیرد؛ عواملی که بهطور مستقیم بر معادلات منطقهای اثر میگذارند.
تحریمهای بینالمللی همچنان مهمترین مانع محسوب میشوند و بر تجارت، سرمایهگذاری و پروژههای اتصال منطقهای که برای تعاملات خارجی آسیای مرکزی حائز اهمیت هستند، سایه انداختهاند.
روابط تجاری قزاقستان و ایران گویای این وضعیت است. حجم مبادلات دو کشور در سال ۲۰۰۸ به حدود ۲ میلیارد دلار رسید، اما با تشدید تحریمها در اوایل دهه ۲۰۱۰ بهطور محسوسی کاهش یافت و در سال ۲۰۱۹ به کمترین سطح خود، یعنی حدود ۳۰۰ میلیون دلار، رسید.
تحریمها همچنین ابتکارهای زیرساختی و انرژی مرتبط با اتصال منطقهای آسیای مرکزی را تحت تاثیر قرار دادهاند.
توقف توافق سوآپ گاز میان ایران، ترکمنستان و عراق و نیز بازگشت محدودیتها علیه بندر چابهار که میتوانست مسیر دسترسی کشورهای آسیای مرکزی به آبهای آزاد باشد، نشان میدهد برنامههای ترانزیتی منطقه تا چه اندازه در برابر فشارهای سیاسی بیرونی آسیبپذیر هستند.
به گفته شمسالدیناف، با وجود همه محدودیتها، برخی عوامل زمینه را برای گسترش روابط حکومت ایران با آسیای مرکزی فراهم کرده است.
او افزود نهادهایی مانند سازمان همکاری شانگهای و بریکس فضای مانور دیپلماتیک و اقتصادی را در سراسر اوراسیا افزایش دادهاند.
همزمان، تداوم بیثباتی در منطقه باعث شده است کشورهای آسیای مرکزی توجه بیشتری به متنوعسازی مسیرهای حملونقل و لجستیکی داشته باشند.
تنشهای میان افغانستان و پاکستان برخی مسیرهای جنوبی را با اختلال روبهرو کرده و حملات اخیر به کنسرسیوم خط لوله خزر نیز بار دیگر ضرورت انعطافپذیری در شبکههای اتصال منطقهای را نشان داده است.
شمسالدیناف خاطرنشان کرد نزدیکی فرهنگی و تاریخی، مسیر دیگری برای تقویت روابط میان آسیای مرکزی و ایران به شمار میرود.
این نشریه بهنقل از منابع آگاه نوشت پس از موفقیتهای نظامی اسرائیل علیه جمهوری اسلامی و گروههای نیابتیاش، نیروهای حزبالله بهطور فزایندهای راهی ونزوئلا شدهاند و بیش از هر زمان دیگر به قاچاق مواد مخدر برای تامین درآمد روی آوردهاند.
مارشال بیلینگزلیا، معاون پیشین وزارت خزانهداری آمریکا در امور تامین مالی تروریسم، در ماه اکتبر و در جلسه استماع «کمیته بینالمللی کنترل مواد مخدر» در سنای آمریکا گفت که بیش از ۴۰۰ فرمانده میدانی حزبالله دستور گرفتهاند به آمریکای لاتین و بهطور مشخص ونزوئلا منتقل شوند. این فرماندهان به حدود ۱۱ هزار نیروی وابسته به حزبالله پیوستهاند که بین سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ وارد ونزوئلا شدهاند.
بهنوشته واشینگتن فریبیکن، اگرچه این گروه مورد حمایت جمهوری اسلامی سالهاست از میزبانی حکومت ونزوئلا بهرهمند بوده، تمرکز فزاینده بر قاچاق مواد مخدر نشان میدهد که حزبالله در تلاش است منابع مالی خود را خارج از جمهوری اسلامی تامین کند.
به گفته منابع آگاه از حضور حزبالله در آمریکای لاتین، ایران سالانه بیش از ۷۰۰ میلیون دلار به حزبالله کمک میکرده است، رقمی که حدود ۷۰ درصد از بودجه سالانه این گروه را تشکیل میدهد، اما اکنون دیگر توان تامین مالی کافی برای سرپا نگه داشتن این نیروی نیابتی را ندارد.
شبکه کان اسرائیل، دوشنبه اول دی گزارش داد که مقامات حزبالله لبنان در مذاکرات اخیر با فرماندهان نیروی قدس سپاه، خواستار افزایش کمک مالی جمهوری اسلامی تا حدود دو میلیارد دلار در سال شدهاند. با این حال، تهران تنها با پرداخت نزدیک به یک میلیارد دلار به اصلیترین گروه نیابتی خود موافقت کرده است.
متیو لویت، تحلیلگر پیشین وزارت خزانهداری آمریکا در حوزه تامین مالی تروریسم و پژوهشگر ارشد کنونی موسسه واشینگتن برای سیاست خاور نزدیک، به واشینگتن فریبیکن گفت بهدلیل جنگ ۱۲روزه، بازگشت تحریمهای دولت ترامپ و بحرانهای انرژی و آب که ماههاست در ایران ادامه دارد، جمهوری اسلامی «ظاهرا دیگر قادر نیست همانند پس از جنگ سال ۲۰۰۶ حزبالله با اسرائیل، هزینههای بازسازی این گروه را تامین کند».
به گفته او، حزبالله در واکنش به این وضعیت، بیش از پیش به تجارت مواد مخدر تکیه کرده است.
محور اصلی فعالیت حزبالله در این حوزه «کوکائین سیاه» است؛ مادهای که به شکل آجرهای زغالمانند در میآید تا از شناسایی آن از سوی نیروهای امنیتی جلوگیری شود.
بهنوشته واشینگتن فریبیکن درآمد حاصل از فروش این مواد مخدر، عملیات تروریستی جهانی حزبالله را تامین مالی میکند، در عین حال حکومت ونزوئلا نیز سهمی از این درآمد را دریافت و از این طریق به بقای خود کمک میکند.
برآورد اداره مبارزه با مواد مخدر آمریکا (DEA) در سال ۲۰۱۶ نشان میدهد که حزبالله سالانه تا ۴۰۰ میلیون دلار کوکائین را از طریق شبکههای جنایی در آمریکای لاتین جابهجا میکند. به گفته یک گزارش بنیاد دفاع از دموکراسیها، این رقم پس از جنگ با اسرائیل اسرائیل بهاحتمال زیاد افزایش یافته است.
افزایش نقش حزبالله در تجارت مواد مخدر همزمان با تشدید اقدامات آمریکا برای مقابله با قاچاق در منطقه رخ داده است. دولت ترامپ از پاییز امسال، در چارچوب آنچه «درگیری مسلحانه غیر بینالمللی» با کارتلها مینامد، حملات خود به قایقهای قاچاق مواد مخدر را آغاز کرد. آمریکا این کارتلها را «سازمانهای تروریستی خارجی» اعلام کرده است.
مقامهای کنونی و پیشین آمریکا گفتهاند که از افزایش فعالیتهای حزبالله در ونزوئلا آگاه هستند. مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا، اوایل دسامبرگفت ونزوئلا به مرکز فعالیتهای جمهوری اسلامی در نیمکره غربی تبدیل شده است.
روبیو گفت: «حکومت ایران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و حتی حزبالله در آمریکای جنوبی حضور دارند و یکی از پایگاههای اصلی آنها، بهویژه برای ایرانیها، ونزوئلا است. جایی که آنها پرچم خود را در نیمکره ما برافراشتهاند، خاک ونزوئلا است.»
ویلیام بار، دادستان کل پیشین ایالات متحده، نیز جمعه در مصاحبهای پادکستی به نقش حزبالله در قاچاق مواد مخدر اشاره کرد.
بار گفت: «ونزوئلا یک دشمن راهبردی و تهدیدی برای ایالات متحده است. این کشور پایگاهی برای حزبالله است، از حزبالله حمایت میکند و در انواع معاملات، از پولشویی گرفته تا توافقهای دیگر، برای تسهیل قاچاق مواد مخدر حزبالله به داخل آمریکا نقش دارد.»
او ونزوئلا را «لنگر حزبالله در نیمکره ما» توصیف کرد.
در حالی که مقامهای آمریکایی درباره نقش حزبالله در قاچاق مواد مخدر در ونزوئلا سخن میگویند، علی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی، نیز به کارزار فشار اخیر دولت ترامپ علیه نیکلاس مادورو، رییسجمهوری ونزوئلا، واکنش نشان داده است. خامنهای هفته گذشته در یک سخنرانی عمومی، توقیف یک نفتکش در دریای کارائیب از سوی دولت ترامپ را محکوم کرد.
با این حال، به گفته مایکل روبین، پژوهشگر ارشد موسسه امریکن اینترپرایز، شراکت میان ونزوئلا و جمهوری اسلامی، و نیروهای نیابتی آن، صرفا مالی نیست و ریشههای ایدئولوژیک نیز دارد.
روبین به واشنگتن فری بیکن گفت: «انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ روحالله خمینی در ایران به همان اندازه که اسلامی بود، یک انقلاب چپگرایانه هم محسوب میشد. در واقع، کل ائتلاف او بر ادغام این دو گرایش بنا شده بود. حالا ۴۶ سال بعد، اگر نمودار همپوشانی ضدآمریکایی را ترسیم کنیم، همپوشانی قابلتوجهی میان گروههای شبهنظامی شیعه مانند حزبالله و دولتهای سوسیالیستی مانند ونزوئلا دیده میشود.»
تماس تلفنی گزارششده در ۹ دسامبر میان مادورو و مسعود پزشکیان، رییس دولت در جمهوری اسلامی، نیز مؤید همین دیدگاه است.
پزشکیان در این تماس گفت: «جمهوری اسلامی، ونزوئلا را دوست و متحد واقعی خود میداند و در تمامی شرایط، بهویژه در وضعیت حساس کنونی، از این کشور حمایت میکند.»
