اظهارات اخیر مقامهای جمهوری اسلامی، همزمان با گزارشها درباره نگرانی اسرائیل از برنامه موشکی حکومت ایران، نشان میدهد تهران در حال ارسال پیامهایی بازدارنده و دیپلماتیک برای کاهش احتمال حمله نظامی جدید است؛ پیامهایی که هم متوجه اسرائیل است و هم آمریکا و روسیه.
روزنامه اورشلیمپست سهشنبه دوم دی در گزارشی نوشت در روزهای اخیر و همزمان با انتشار گزارشها درباره افزایش نگرانی اسرائیل از تهدید موشکی ایران، مقامهای جمهوری اسلامی مجموعهای از مواضع هماهنگ رسانهای و دیپلماتیک را مطرح کردهاند که به نظر میرسد هدف آن بازدارندگی از حمله احتمالی اسرائیل باشد.
این مواضع در حالی بیان میشود که طی ماههای گذشته، گمانهزنیها درباره احتمال آغاز دور تازهای از درگیری مستقیم میان ایران و اسرائیل افزایش یافته است.
واینت سهشنبه در گزارشی نوشت طی روزهای اخیر موجی از افشاگریها و نشستهای توجیهی در اسرائیل منتشر و برگزار شده که بر افزایش تنشها با ایران و بحث درباره احتمال آغاز دور جدید اقدامات علیه تهران تمرکز دارد.
اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی، در یک نشست خبری، اسرائیل را به طراحی و اجرای «عملیاتهای پرچم دروغین» متهم کرد و گفت چنین اقدامهایی سابقهای طولانی دارد و بسیاری از آنها بعدها اثبات شدهاند.
او همزمان تاکید کرد ایران در جنگ اوکراین نقشی ندارد و روابط تهران و مسکو را «گسترده و عادی» توصیف کرد.
بقایی همچنین آمریکا را به نقض تعهدات پیشین متهم کرد و گفت داراییهای مسدودشده ایران همچنان آزاد نشدهاند.
در بخش دیگری از این مواضع، رسانههای رسمی در ایران بهطور مشخص به گمانهزنیها درباره تلاش بنیامین نتانیاهو، نخستوزیری اسرائیل، برای متقاعد کردن رییسجمهوری آمریکا به اقدام نظامی علیه ایران واکنش نشان دادند.
روزنامه اورشلیمپست سهشنبه دوم دی ماه در تحلیلی نوشت مقامهای اسرائیلی و آمریکایی اگرچه به دادههای اطلاعاتی مشابه درباره فعالیتهای اخیر ایران دسترسی دارند، اما این اطلاعات را در چارچوب «ساعتهای زمانی» متفاوتی تفسیر میکنند.
از نگاه اسرائیل، نزدیکی جغرافیایی به ایران و شبکه نیروهای نیابتی جمهوری اسلامی در لبنان، سوریه و عراق، زمان تصمیمگیری را به دقیقهها کاهش داده است.
مقامهای امنیتی اسرائیل هشدار دادهاند که فعالیتهای موشکی اخیر تهران که بهصورت رزمایش معرفی میشود، میتواند بخشی از آمادگی عملیاتی باشد؛ الگویی که تهران پیشتر نیز با عادیسازی تدریجی تحرکات خطرناک به کار گرفته است.
این حساسیت پس از حمله هفتم اکتبر ۲۰۲۳ حماس به اسرائیل تشدید شد.
بسیاری در اسرائیل به این جمعبندی رسیدهاند که بازدارندگی، فشار اقتصادی و روندهای دیپلماتیک نتوانستند از غافلگیری و تلفات گسترده جلوگیری کنند.
همین تجربه باعث شده هرگونه اقدام ایران، حتی بدون عبور رسمی از خطوط قرمز اعلامشده، بهعنوان تهدیدی فوری تلقی شود.
ارزیابی آمریکا
به نوشته اورشلیمپست، در مقابل، واشینگتن ارزیابی گستردهتری دارد. مقامها و تحلیلگران آمریکایی پیشرفت فنی ایران را تایید میکنند اما درباره نیت تهران اختلاف نظر دارند؛ اینکه آیا ایران تصمیم سیاسی برای ساخت سلاح هستهای گرفته یا با حفظ ابهام، در پی افزایش قدرت چانهزنی است.
آمریکا همچنین پیامدهای فراتر از اسرائیل را میسنجد؛ از جمله خطر حمله به نیروهای آمریکایی، اختلال در زیرساختهای انرژی خلیج فارس و شوک به بازارهای جهانی.
در داخل آمریکا، این اختلافها به شکافهای سیاسی هم گره خورده است. برخی جمهوریخواهان تاکید دارند بازدارندگی فقط زمانی کارآمد است که ایران باور کند آمریکا آماده اقدام فوری است.
در مقابل، گروهی دیگر ضمن حمایت از حق اسرائیل برای دفاع از خود، بر محدود بودن نقش نظامی آمریکا و عدم اعزام نیروی زمینی تاکید میکنند.
همزمان، شماری از قانونگذاران با استناد به قانون اساسی، هرگونه اقدام نظامی بدون مجوز کنگره را زیر سوال بردهاند.
دموکراتها نیز نگرانیهای مشابهی مطرح کردهاند و هشدار دادهاند که اقدامهای یکجانبه میتواند آمریکا را به درگیری عمیقتری بکشاند.
از سوی دیگر، مقامهای ایرانی موضع خود را دفاعی و غیرقابل مذاکره توصیف میکنند و میگویند برنامه موشکی ایران موضوع گفتوگو نخواهد بود؛ موضعی که مستقیما با تعریف تهدید از سوی اسرائیل و بخش بزرگی از سیاستگذاران آمریکایی در تضاد است.
در اسرائیل نیز اگرچه بر سر ماهیت تهدید ایران اجماع گستردهای وجود دارد، اما درباره شیوه مدیریت آن اختلاف نظر دیده میشود.
برخی چهرههای مخالف دولت ضمن تایید خطر ایران، رهبری سیاسی کنونی را برای هدایت کشور در این مسیر مناسب نمیدانند.
به نوشته اروشلیمپست، تحلیلگران هشدار میدهند خطر اصلی نه اختلاف نظر، بلکه ناهماهنگی زمانی است: اسرائیل، آمریکا و ایران هرکدام بر اساس محاسبات خود عمل میکنند، اما این تصمیمها میتواند به نتایجی منجر شود که هیچیک بهطور کامل قصد آن را ندارند.
به گفته آنان، چالش اصلی برای واشینگتن و اورشلیم هماهنگسازی بازدارندگی است؛ بهگونهای که هم از پیشرفت راهبردی ایران جلوگیری شود و هم از ورود منطقه به چرخهای مهارنشدنی از تنش و درگیری.
بر اساس این اطلاعیه، با قطع واردات گاز از ایران، بین چهار هزار تا چهار هزار و ۵۰۰ مگاوات از ظرفیت شبکه بقر سراسری عراق کاسته شده است.
این اتفاق باعث شد برخی واحدهای تولید برق عراق از مدار خارج شوند و خاموشی برنامهریزیشده و سیاست کاهش تولید در سایر واحدها اعمال شود.
برای جمهوری اسلامی درآمد صادرات گاز به عراق اهمیتی ویژه دارد. این اهمیت تا آنجاست که حتی در سالهای اخیر، با وجود کسری شدید برق و گاز، روند صادرات برق و گاز به عراق هرگز بهطور کامل متوقف نشده است.
موسی گفت وزارت برق عراق با هماهنگی وزارت نفت، به استفاده از سوختهای جایگزین داخلی روی آورده و با وجود این کسری، روند تولید برق «تحت کنترل» باقی مانده است.
جمهوری اسلامی تاکنون خبری درباره توقف صادرات برق و جزییات «شرایط اضطراری» که منجر به این تصمیم شده، منتشر نکرده است.
جمهوری اسلامی بین یکسوم تا ۴۰ درصد از نیاز عراق به گاز و برق را تامین میکند.
دولت دونالد ترامپ، رییسجمهوری آمریکا، اسفند سال گذشته (ماه مارس) معافیتی را لغو کرد که به عراق، کشوری که با کمبود مزمن برق روبهروست، اجازه میداد هزینه برق وارداتی از ایران را پرداخت کند.
این اقدام بخشی از سیاست «فشار حداکثری» ترامپ علیه تهران بود.
با لغو معافیت و تشدید اجرای تحریمهای آمریکا علیه جمهوری اسلامی، بین ماههای آوریل تا اوت (اواسط فروردین تا اواسط شهریور)، صادرات گاز ایران به عراق حدود ۴۰ درصد کاهش یافت.
بر اساس گزارشها، روند نزولی صادرات گاز طبیعی ایران به عراق از سال ۲۰۲۴ آغاز شد و این کاهش در ماههای اخیر بیشتر شد.
بغداد افزون بر آنکه در ماههای اخیر در تلاش برای دور زدن تحریمها و یافتن منابع جایگزین با دشواری روبهرو بوده، دچار اختلالهای امنیتی نیز شده است.
در ماه نوامبر، حملهای راکتی باعث تعطیلی میدان گازی خورمور در شمال عراق شد و حدود سه هزار مگاوات از ظرفیت تامین برق منطقه را از مدار خارج کرد.
مقامهای محلی اقلیم کردستان، گروههای مسلح مورد حمایت جمهوری اسلامی را مسئول این حمله دانستند؛ حملهای که زیرساختهای انرژی حیاتی برای تولید برق را هدف قرار داد.
وزارت برق عراق اعلام کرد این کشور با انجام تعمیرات و ارتقا در نیروگاهها، خود را برای اوج مصرف زمستانی آماده کرده و هماهنگی با وزارت نفت تا زمان ازسرگیری جریان گاز ایران ادامه خواهد داشت.
پزشکیان سهشنبه دوم دی در سخنرانی خود در مجلس شورای اسلامی برای ارائه لایحه بودجه سال آینده، گفت: «بهرغم تمام قوانینی که از ابتدای انقلاب برای مصرف بهینه آب نگارش شده، وضعیت آب روز به روز بدتر شده است.»
او افزود: «قوانینی نوشتیم که مشکلات را اصلاح کنیم اما دادههای آماری نشان میدهد که این قوانین مشکلات را پیچیدهتر کرده است. باید به خودمان برگردیم و ببینیم چرا قوانینی تصویب کردیم که به جای اصلاح، وضعیت را بدتر کردهایم.»
پیشتر کارشناسان و تحلیلگران بارها هشدار داده بودند که سیاستهای جمهوری اسلامی از جمله سدسازیهای بیرویه در دوران ریاستجمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی موجب وخیمتر شدن بحران آب در ایران شده است.
در اواسط آذرماه، مرکز تحقیقاتی سوفان مستقر در آمریکا هشدار داد که بحران آب در ایران از یک چالش محیطزیستی فراتر رفته و به یک مساله عمیق سیاسی و امنیتی تبدیل شده است.
این مرکز از این وضعیت به عنوان «فروپاشی منابع آب ایران» نام برد و نوشت که به گفته بسیاری از تحلیلگران، نتیجه فعالیت یک «مافیای آب در ایران» است؛ شبکهای از مقامات سیاسی، نظامی و تجاری که از پروژههای سدسازی، انتقال آب و توسعه کشاورزی سود بردهاند.
سراسر ایران مشکل آب دارد
پزشکیان در بخش دیگری از اظهاراتش گفت که «تمام استانهای کشور مشکل آب دارند.»
او افزود: «این مشکل تنها با تقسیم آب حل نمیشود؛ اقتصاد آب، کشت، آبیاری و صنعت و ... دارای مشکل است چرا که اجازه رشد غیرکارشناسی دادهایم.»
۱۳ آذر، همزمان با سفر پزشکیان، به کهگیلویه و بویراحمد، گروهی از شهروندان مقابل محل برگزاری جلسات او در یاسوج تجمع کردند.
آنها با سردادن شعار علیه ساخت سدهای «ماندگان» و «خرسان ۳»، این طرحها را عامل تخریب جنگلهای دنا و نابودی روستاهای منطقه دانستند.
قالیباف: توجهی به موضوع آب نکردیم
محمدباقر قالیباف، رییس مجلس شورای اسلامی، نیز سهشنبه در جلسه مجلس گفت: «با صراحت میگویم حداقل ۱۰-۱۵ سال است اتفاق نظر داریم که آب موضوع اول کشور است اما توجهی که باید به آن میکردیم، نکردیم.»
محمدحسین امید، رییس دانشگاه تهران، نیز در صحن مجلس گفت: «در این کشور یک روز سرانه آب تجدیدپذیر بالای ۴۰۰۰ مترمکعب داشتیم، اما امروز به زیر هزار مترمکعب و حتی در نقاطی از فلات مرکزی به ۶۰۰ رسیده است.»
او افزود: «این نشان میدهد تا مرز ۵۰۰ مترمکعب بحران و کمبود مطلق، فاصله زیادی نداریم.»
یک نماینده: آب هست، مدیریت نیست
اما یک نماینده مجلس، اظهارات و گزارشها درباره کمآبی شدید در ایران را رد کرد.
مهدی کوچکزاده، نماینده تهران، سهشنبه دوم دی در صحن مجلس شورای اسلامی گفت: «میگویند آب نیست. آب ماده اولیهاش همان باران است. به سیلهای چند سال گذشته کشور مراجعه کنید، این بهترین دلیل است که آب هست.»
پزشکیان در سخنرانی خود به این اظهارات پاسخ داد و گفت: «آقای کوچکزاده اعلام کردند که برای حل مساله آب طرح دارند، بنده از همینجا اعلام میکنم که بیایند طرح خود را در یک استان پیادهسازی کنند و اگر توانستند مشکل را حل کنند، در بقیه کشور نیز اجرا خواهیم کرد.»
او به منتقدان دولت حمله کرد و گفت: «این که این میزان بارش به درستی مدیریت نمیشود درست است. اما بیان این مسائل مشکلات فعلی کشور را حل نخواهد کرد.»
پیشتر احد وظیفه، مدیر مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران و خشکسالی سازمان هواشناسی، در گفتوگو با روزنامه اعتماد نسبت به وضعیت بحرانی منابع آبی در استان تهران و مناطق همجوار هشدار داد و گفت حتی بارشهای اخیر نیز تاثیر قابلتوجهی بر ترمیم ذخایر سدها نداشته است.
شاخص آزادی بشر که از سوی دو موسسه کیتو در آمریکا و همچنین موسسه فریزر در کانادا منتشر میشود، سنجهای گسترده از آزادیهای اساسی بشر را ارائه میدهد.
این شاخص، میزان محدودیتهای قهری و تحمیلی در هر کشور را در حوزههای مختلف مشخص میکند.
حاکمیت قانون، امنیت و ایمنی، دین، نظام حقوقی و حقوق مالکیت و آزادی تجارت بینالمللی، از جمله این حوزههاست.
شاخص آزادی بشر از یک تا ۱۰ درجهبندی شده است که درجه ۱۰ نمایانگر بیشترین آزادی است.
در یازدهمین نسخه سالانهای که از این شاخص منتشر شده و تا سال ۲۰۲۳ را بررسی کرده است، ایران در رتبه ۱۶۴ جدول قرار گرفته است.
سوریه در رتبه ۱۶۵، بدترین کشور جهان از نظر شاخصهای آزادی بشر معرفی شده است.
در مجموع، پنج کشور میانمار، سودان، یمن، ایران و سوریه، کمترین امتیاز را از نظر آزادیهای بشر کسب کردهاند.
در مقابل، کشورهای سوئیس، دانمارک، نیوزیلند، ایرلند و لوکزامبورگ، به ترتیب جزو بهترین کشورهای این شاخص هستند.
رتبه آمریکا ۱۵، رتبه فرانسه ۳۳ و رتبه اسرائیل ۵۷ ارزیابی شده است.
رتبه ایران در این جدول طی سالهای گذشته بهطور پیوسته کاهش یافته است.
نکته قابل توجه این است که خط سیر جمهوری اسلامی در این جدول از خط سیر میانگین کشورهای منطقه نیز پایینتر است.
یکی از حوزههایی که ایران بیشترین افت را داشته، حوزه قضایی بوده که بررسیهای این دو موسسه در بازه سالهای ۲۰۰۷ تا ۲۰۲۳، افت آن را نشان میدهد.
در گزارش این موسسهها آمده که آزادی بشر در پی همهگیری ویروس کرونا به شدت تضعیف شد و چهار سال پس از آغاز این بیماری نیز در سطح پایینی باقی مانده است.
بر اساس این گزارش، بیشتر حوزههای آزادی کاهش یافتند، از جمله افتهای قابل توجه و ادامهدار در آزادی بیان و آزادی تشکیل انجمن و برگزاری تجمع، و نیز کاهشهای چشمگیر در آزادی مهاجرت و درآمد سالم.
همچنین شاخص آزادی بشر نشان میدهد توزیع آزادی در جهان نابرابر است؛ بهطوری که کمتر از ۱۰ درصد جمعیت جهان در یکچهارم بالایی این شاخص زندگی میکنند و نزدیک به ۴۰ درصد جمیت جهان در یکچهارم پایینی جدول قرار دارند.
یافتههای شاخص آزادی بشر حاکی از آن است که آزادی نقشی مهم در رفاه انسان ایفا میکند و بر رژیمهای سیاسی، توسعه اقتصادی و کل مجموعه شاخصهای رفاه انسانی تاثیر میگذارد و خود نیز از آنها تاثیر میپذیرد.
بقایی در پاسخ به این گزارشها گفت برنامه موشکی جمهوری اسلامی «صرفا دفاعی» است و برای حفظ حاکمیت کشور طراحی شده و «به هیچ وجه قابل مذاکره یا چانهزنی نیست».
این موضعگیری، بهطور مستقیم در برابر نگاه اسرائیل و بخشی از سیاستگذاران آمریکایی قرار میگیرد که برنامه موشکی حکومت ایران را بخشی از تهدید راهبردی میدانند.
پیام بازدارنده برای اسرائیل و آمریکا
همزمان، رسانههای حکومتی ایران تلاش کردهاند حمایت روسیه از موضع تهران را برجسته کنند.
خبرگزاری ایرنا به نقل از میخائیل اولیانوف، نماینده دائم روسیه در سازمانهای بینالمللی در وین، نوشت ایران بر اساس پیمان منع گسترش سلاحهای هستهای حق ادامه برنامه هستهای صلحآمیز را دارد.
این پیام در شرایطی منتشر شد که گزارشهایی درباره احیای فعالیتهای هستهای ایران و نگرانی از عبور از آستانههای حساس فنی مطرح شده است.
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی، نیز در گفتوگو با شبکه راشا تودی گفت تهران آماده دستیابی به «توافقی عادلانه و متوازن» درباره برنامه هستهای است، اما «دیکته» را نمیپذیرد.
او گفت اگر آمریکا به این نتیجه برسد که مذاکره با «تحمیل» تفاوت دارد، امکان بازگشت به گفتوگو وجود خواهد داشت.
به نوشته اورشلیمپست، در داخل ایران نیز نشانههایی از احتیاط بیشتر دیده میشود. محمد کرمی، فرمانده نیروی زمینی سپاه پاسداران، در سخنرانی اخیر خود بهجای تهدیدهای معمول، بر پیوند امنیت با رشد اقتصادی و علمی تاکید کرد و از ظرفیتهای توسعهای جنوبشرق ایران سخن گفت.
این تغییر لحن، از نگاه برخی ناظران، میتواند نشانهای از درک محدودیتهای کنونی جمهوری اسلامی در عرصه نظامی و اقتصادی باشد.
به نوشته این روزنامه اسرائیلی، در مجموع، مجموعه پیامهای اخیر تهران، از تاکید بر ماهیت دفاعی برنامه موشکی تا برجستهسازی آمادگی مشروط برای مذاکره و پرهیز از لحن تهاجمی، حاکی از نگرانی جمهوری اسلامی نسبت به احتمال اقدام نظامی اسرائیل است؛ نگرانیای که در شرایط فشار اقتصادی داخلی و توازن شکننده منطقهای، اهمیت بیشتری یافته است.
