سینمای زیرزمینی ایران در جشنواره‌های جهانی ۲۰۲۵

حضور پرشمار فیلم‌های سینمای زیرزمینی ایران در جشنواره‌های جهانی و دریافت جوایز متعدد از جمله نخل طلای جشنواره کن، مهمترین جشنواره سینمایی جهان، سال ویژه‌ای را برای سینمای ایران رقم زد.

امسال نیز به مانند سال گذشته میلادی، فیلم‌های رسمی سینمای ایران که با مجوز و با حجاب اجباری ساخته شده‌اند، بخت چندانی در جشنواره‌های جهانی و اکران سینماها در کشورهای مختلف نداشتند و در عوض سینمای زیرزمینی ایران به اوج رسید، از جمله با موفقیت فیلم «یک تصادف ساده» ساخته جعفر پناهی که نه تنها نخل طلای کن امسال را نصیب برد، بلکه حالا در پایان سال به جرگه مطرح‌ترین فیلم‌ها در فصل جوایز بدل شده و بعید نیست که سهمی در جوایز اسکار و گلدن گلوب هم برای خود دست و پا کند.

سینمای اجتماعی و نسل جوان

«سان‌شاین اکسپرس»، ساخته امیرعلی نوایی فیلم زیرزمینی‌ بود که در بخش اصلی جشنواره روتردام به نمایش درآمد؛ فیلمی که هم در فرم و هم محتوا قرار نیست دنباله‌روی جریان مرسوم باشد و از نقطه آغاز تا انتها با فضای عجیبی روبه‌رو هستیم که به غایت به جامعه پیچیده، تو در تو و چند لایه امروز ایران شبیه است که حالا اینجا در قطاری به سوی ناکجا در حرکت به نظر می‌رسد.

«جماعت» ساخته سهند کبیری هم که در بخش «آینده روشن» جشنواره روتردام به نمایش درآمد هم فارغ از محدودیت‌های دست و پا گیر سعی دارد بخشی از تاریخ اجتماعی ایران امروز را که بیش از چهار دهه در سینمای رسمی سانسور شده بود، با مخاطبش در میان بگذارد و در این راه ابایی ندارد که تصویری صاف و صادق و بدون پرده‌پوشی از روابط اجتماعی نسلی را عیان کند که به همه باید و نبایدهای معمول در جامعه بسته ایران نه می‌گوید و خواه‌ناخواه راه خود را می‌جوید.

پای سینمای اجتماعی ایران با فیلم «هزار و یک فریم» ساخته مهرنوش علیا به جشنواره برلین هم رسید؛ فیلمی که به شکل زیرزمینی در ایران ساخته شده و دخترانی که در فیلم می‌بینیم، حجاب اجباری ندارند. از این رو فیلم در فضای راحت‌تری پیش می‌رود که با درونمایه فیلم پیوند دارد، اما از طرف دیگر مضمون فیلم می‌تواند به عنوان مدرکی دال بر فساد در سینمای ایران، مورد سوء‌استفاده حکومت و تندروهایش قرار بگیرد؛ حکومتی که از ابتدای انقلاب تا به امروز با فاسد خواندن محیط سینمای ایران، در پی محدود کردن دست‌اندرکاران آن است، تا جایی که در اوایل دهه شصت برای هر فیلم یک ناظر اخلاقی تعیین می‌کرد تا روابط زنان و مردان را کنترل کند.

جشنواره ونیز امسال میزبان دو فیلم اجتماعی زیرزمینی بود: «کمدی الهی» و «درون امیر». کمدی الهی ساخته علی عسگری در واقع ادامه‌ای است بر فیلم‌های قبلی این فیلمساز که این بار شخصی‌تر شده و مشکلات فیلمسازی در ایران و درگیری با سانسور را با طنزی ظریف به تصویر می‌کشد.

«درون امیر» ساخته امیر عزیزی هم سعی دارد تصویری از زندگی زیرزمینی تهران امروز را ثبت کند.

۲۰۲۵؛ سال ریختن تاس اقلیم و سقوط سنگرهای تاب‌آوری جهانی

۷ دی ۱۴۰۴، ۱۱:۴۲ (گرینویچ)

•

منصور سهرابی

۲۰۲۵ سالی بود که زمین با ما اتمام حجت کرد. دیگر خبری از هشدارهای ملایم دانشمندان در کنفرانس‌های شیک نیست؛ حالا بحران اقلیمی راهش را به سفره‌ها و ریه‌های ما باز کرده است. انگار طبیعت تاس خود را ریخته و سنگرهای مقاومت ما یکی‌یکی در حال فروپاشی‌اند.

از نفس‌های آخر صخره‌های مرجانی در اعماق اقیانوس تا ایستادگی لرزان جنگل‌های آمازون، همه نشان می‌دهند که ما به «نقطه بی‌بازگشت» رسیده‌ایم.

سال ۲۰۲۵ سال اعداد نبود؛ سال تماشای فروریختن یخچالی بود که هزاران سال دوام آورده بود و حالا در چند هفته، پیش چشم ما به آب بدل شد.

رویدادهایی چون آتش‌سوزی‌های گسترده در کالیفرنیا و آمازون، سیل‌های ویرانگر، خشکسالی‌های طولانی و گرمای رکوردشکن، همراه با گزارش‌های معتبری مانند گزارش نقاط بازگشت‌ناپذیر جهانی ۲۰۲۵ و گزارش شکاف انتشار گازهای گلخانه‌ای برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP)، هزینه‌های سنگین اقتصادی، اجتماعی و سیاسی دهه‌ها بی‌توجهی به هشدارهای علمی را به‌وضوح نمایان کردند و ضرورت اقدام فوری و هماهنگ را برجسته ساختند.

آتش‌سوزی در غرب لس‌آنجلس، کالیفرنیا، هفتم ژانویه ۲۰۲۵

تنها در نیمه نخست ۲۰۲۵، برآوردها از ثبت ده‌ها میلیارد دلار خسارت ناشی از آتش‌سوزی‌های کالیفرنیا، طوفان‌های آسیای جنوب‌شرقی و سفیدشدگی مرجان‌ها حکایت دارند.

این خسارت‌ها نشان می‌دهد تغییر اقلیم دیگر سناریوی فردا نیست و پیامدهای آن امروز در ترازنامه بانک‌ها و سفره خانوارها دیده می‌شود.

آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، این وضعیت را «عصر جوشش جهانی» نامید؛ تعبیری که نشان می‌دهد بحران از سطح پیش‌بینی علمی عبور کرده و وارد فاز بی‌ثباتی سیستماتیک شده است.

مردم مجسمه آزادی را از میان مه ناشی از دود آتش‌سوزی‌های کانادا تماشا می‌کنند. نیویورک، ۶ اوت ۲۰۲۵

دستاوردها و ناکامی‌های «کاپ۳۰»

کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل (کاپ۳۰) که در نوامبر ۲۰۲۵ در بلم برزیل برگزار شد، بیش از هر چیز تلاشی بود برای پاسخ دادن به یک پرسش قدیمی: آیا می‌توان گذار اقلیمی را پیش برد، بی‌آنکه هزینه‌های آن یک‌سره بر دوش کارگران، جوامع محلی و کشورهای آسیب‌پذیر بیفتد؟

تمرکز کنفرانس بر مفهوم «گذار عادلانه» از همین دغدغه می‌آمد و تصویب «مکانیسم اقدام بلم» را می‌توان مهم‌ترین دستاورد نمادین آن دانست.

این سازوکار قرار است از جوامع وابسته به سوخت‌های فسیلی در مسیر گذار به اقتصاد کم‌کربن حمایت کند و شکاف اجتماعی این انتقال را کاهش دهد.

شرکت‌کنندگان در اجلاس «کاپ۳۰»، برزیل، ۷ نوامبر ۲۰۲۵

در کنار آن، راه‌اندازی «صندوق جنگل‌های گرمسیری پایدار» (Tropical Forests Forever Facility یا TFFF) با بیش از ۵.۵ میلیارد دلار تعهد اولیه، نشانه‌ای از تلاش برای عبور از وعده‌های کوتاه‌مدت و حرکت به‌سوی تامین مالی پایدار حفاظت از جنگل‌ها بود؛ به‌ویژه با تاکید بر سهم مستقیم جوامع بومی و محلی.

با این حال، این ابتکارها بیش از آنکه نشان‌دهنده تغییر مسیر بنیادین باشند، یادآور این واقعیت‌اند که پیشرفت در حکمرانی اقلیم همچنان تکه‌تکه و محتاطانه پیش می‌رود.

مساله اصلی «کاپ۳۰» اما جایی دیگر بود. کنفرانس نتوانست بر سر تعهد الزام‌آور برای خروج تدریجی از سوخت‌های فسیلی به اجماع برسد و همچنان از ارائه نقشه راهی روشن برای توقف جنگل‌زدایی طفره رفت.

غیبت رسمی ایالات متحده، تنش‌های ژئوپولیتیک و مقاومت کشورهای بزرگ تولیدکننده نفت فضای مذاکرات را به‌ سمتی برد که دستاوردهای اجتماعی اعلام‌شده نتوانستند شکاف عمیق میان اهداف مورد نظر و مسیر واقعی کاهش انتشار را پر کنند.

در نهایت، «کاپ۳۰» بار دیگر نشان داد جامعه جهانی در گفتار به فوریت بحران باور دارد، اما در عمل هنوز حاضر نیست هزینه‌های سیاسی تصمیم‌های سخت را بپردازد؛ تعللی که تحقق هدف محدودسازی گرمایش به ۱.۵ درجه را بیش از پیش دشوار می‌کند.

تنوع زیستی؛ بحرانی آرام اما برگشت‌ناپذیر

در کنار تغییر اقلیم، بحران تنوع زیستی در سال ۲۰۲۵ ادامه یافت، بی‌آنکه همواره در کانون توجه افکار عمومی قرار گیرد.

سفیدشدگی گسترده مرجان‌ها، همراه با کاهش جمعیت گونه‌های دریایی و تخریب زیستگاه‌های خشکی، نشانه‌هایی از فشار فعالیت انسانی بر سامانه‌های طبیعی هستند.

اهمیت این بحران در آن است که برخلاف بسیاری از پیامدهای اقلیمی، از دست رفتن تنوع زیستی اغلب غیرقابل بازگشت است و می‌تواند به فروپاشی اکوسیستم‌ها منجر شود.

برای نمونه، فروپاشی صخره‌های مرجانی نه‌تنها تنوع زیستی، بلکه معیشت صدها میلیون نفر در زنجیره‌های شیلاتی را تهدید می‌کند.

بحران آب؛ نقطه تلاقی اقلیم و حکمرانی

مساله آب هم‌زمان در سفره مردم، کشاورزی و سیاست خارجی بازتاب یافت.

خشکسالی‌های طولانی‌مدت، افت شدید منابع آب زیرزمینی و ذوب شتابان یخچال‌ها، که به گزارش سازمان ملل بیش از دو میلیارد نفر را تهدید می‌کند، حاکی از آن است که تغییر اقلیم نه‌تنها چرخه آب را مختل کرده، بلکه ضعف‌های مزمن در مدیریت و حکمرانی منابع آب را به‌شدت افزایش داده است.

پژوهش‌های معتبر هشدار می‌دهند این بحران می‌تواند به منبعی عمده برای تنش‌های اجتماعی، مهاجرت‌های انبوه و بی‌ثباتی سیاسی تبدیل شود، به‌ویژه در مناطقی که آب به عامل امنیت ملی بدل شده است.

کانال آبی در شمال غرب بریتانیا پس از دوره‌ای طولانی بدون بارندگی، ۱۳ مه ۲۰۲۵

ایران؛ نمونه‌ای فشرده از بحران جهانی
در سال ۲۰۲۵، ایران به آینه تمام‌نمای بحران‌های جهانی بدل شد. بحران آب به سطح ژئوپولیتیک رسید و افت شدید سد دوستی، مشهد را به جیره‌بندی کشاند.

این وضعیت حتی در اظهارات مقام‌های رسمی نیز بازتاب یافت. مسعود پزشکیان، رییس‌ دولت جمهوری اسلامی، گفت: «واقعیت این است که ما با ناترازی‌های بسیار بدی مواجه هستیم. ناترازی گاز، برق، انرژی و آب، پول و محیط زیست داریم و همه آن در حدی هستند که ممکن است به بحران تبدیل شوند.»

او همچنین هشدار داد: «اگر باران نیاید، تهران را باید خالی کنند.»

این اعترافی نشان می‌دهد بحران محیط زیست از سطح هشدار کارشناسی عبور کرده و وارد ادبیات رسمی حکمرانی شده است، هرچند هنوز به سیاست‌گذاری موثر بینجامیده است.

نمایی از برج میلاد در میان مه غلیظ ناشی از آلودگی هوا، تهران، نوامبر ۲۰۲۵

مه قهوه‌ای آلودگی در کلان‌شهرهایی مانند تهران و اصفهان دیگر نه یک پدیده گذرا، بلکه به دردی مزمن و ساختاری بدل شده است.

در این میان، سوخت بی‌کیفیت، ناوگان فرسوده و مازوت‌سوزی همچنان قربانی می‌گیرند و در میان این دود و دم، تنها چیزی که به‌خوبی خاک می‌خورد، «قانون هوای پاک» است.

در اواخر پاییز، جنوب کشور از فارس تا بوشهر و هرمزگان بارش‌هایی فراتر از نرمال را تجربه کرد و بار دیگر سیلاب از شهر و روستا عبور کرد.

این تکرار تلخ نشان می‌دهد تا زمانی که نقشه‌های خطر مبنای بازطراحی زیرساخت‌ها و کالبد شهر قرار نگیرد، هر باران تند می‌تواند به یک تراژدی تمام‌عیار تبدیل شود.

بارش باران در سیرجان و آب‌گرفتگی معابر شهری، نوامبر ۲۰۲۵

جمع‌بندی؛ محیط زیست به‌مثابه انتخاب سیاسی
سال ۲۰۲۵ بیش از هر زمان دیگری ثابت کرد بحران محیط زیست نه صرفا مساله‌ای علمی، بلکه بازتابی از انتخاب‌های سیاسی و اقتصادی است.

علم سال‌هاست مسیرها و مخاطرات را با دقت نشان داده است؛ آنچه امروز بحران را تداوم می‌بخشد نه نادانی، بلکه انتخاب آگاهانه تعویق و اقدام‌های نصفه‌نیمه است.

اما هزینه‌های این انتخاب به‌طور نابرابر و با نقض عدالت محیط زیستی بر دوش جوامع فرودست و آسیب‌پذیر گذاشته می‌شود.

طوفان «کالماگی» در فیلیپین بیش از ۲۵۰ کشته بر جای گذاشت؛ ۵ نوامبر ۲۰۲۵

پنجره فرصت برای مهار بدترین پیامدها هنوز کاملا بسته نشده، اما به‌سرعت در حال بسته شدن است.

آینده محیط زیست نه نتیجه اجتناب‌ناپذیر نیروهای طبیعی، بلکه حاصل تصمیم‌های امروز ماست؛ تصمیم‌هایی که اگر به تعویق بیفتند، فردا دیگر امکان انتخاب را از ما خواهند گرفت.