روزنامه گاردین در مطلبی تحلیلی به ذکر پنج دلیل پرداخت که احتمال موفقیتآمیز بودن مذاکرات میان تهران و واشینگتن را کاهش داده است. یکی از این دلایل، اظهارات متناقض مقامهای جمهوری اسلامی و آمریکا درباره مستقیم یا غیرمستقیم بودن مذاکرات است که میتواند نشانه اختلافات عمیقتر باشد.
گاردین شنبه ۲۳ فروردین در مطلبی نوشت این دیدارها در ادبیات تاریخی به «لحظات نیکسون در چین» معروفاند: ملاقاتهای دیپلماتیکی که در آن رهبران نظامهایی با دشمنیهای ریشهدار، بیاعتمادی را کنار میگذارند و به دستاوردهایی غیرمنتظره میرسند.
با این حال، کمتر دیداری را میتوان یافت که چشمانداز موفقیتی به اندازه سفر تاریخی ریچارد نیکسون به پکن در سال ۱۹۷۲ داشته باشد: «حتی دیداری که قرار است ۲۳ فروردین میان نمایندگان جمهوری اسلامی و آمریکا در عمان برگزار شود نیز از این قاعده مستثنا نیست؛ دیداری که اعلام آن از سوی ترامپ، جامعه بینالمللی و رسانهها را غافلگیر کرد.»
مانع اول: تهدید ترامپ به بمباران و حمله
در ظاهر، موضوع اصلی مذاکرات، برنامه هستهای ایران و نگرانیهای غرب از این است که جمهوری اسلامی بتواند این برنامه را به تولید سلاح هستهای تبدیل کند.
ترامپ بارها تهران را تهدید کرده است که در صورت عدم توافق، با خطر بمباران و حمله مواجه خواهد شد.
فضای دیپلماتیکی که با تهدید همراه بود، جمعه از سوی کارولین لویت، سخنگوی کاخ سفید نیز تکرار شد.
لویت گفت: «هدف نهایی این است که ایران هیچگاه به سلاح هستهای دست نیابد ... همه گزینهها روی میز است و ایران باید انتخاب کند؛ یا خواسته ترامپ را میپذیرد یا باید بهای سنگینی بپردازد.»
به گفته گاردین، این روش برای عبور از دو نسل بیاعتمادی میان دو کشور، از زمانی که جیمی کارتر در سال ۱۹۸۰ پس از اشغال سفارت آمریکا در تهران به دست انقلابیون و گروگانگیری ۵۳ آمریکایی برای بیش از یک سال، روابط دیپلماتیک با ایران را قطع کرد، چندان امیدوارکننده به نظر نمیرسد.
مانع دوم: اختلاف دو طرف بر سر شکل مذاکرات
خبرگزاری رویترز شنبه ۲۳ فروردین در گزارشی نوشت که تهران با «احتیاط و تردید» به این مذاکرات نزدیک میشود و نسبت به «نیت ترامپ» که بارها ایران را -در صورت متوقف نکردن برنامه هستهای- تهدید به بمباران کرده، بیاعتماد است.
در حالیکه هر دو طرف از احتمال پیشرفت سخن گفتهاند، اختلافات عمیق بر سر موضوعی که بیش از دو دهه ادامه داشته، همچنان پابرجاست. حتی بر سر نحوه برگزاری مذاکرات نیز توافقی حاصل نشده: ترامپ خواستار مذاکره مستقیم است، در حالیکه تهران بر گفتوگوی غیرمستقیم تاکید دارد.
رویترز نوشت که اکنون هرگونه نشانهای از پیشرفت میتواند به کاهش تنشها در منطقهای کمک کند که از سال ۲۰۲۳ با جنگها در غزه و لبنان، موشکپرانی میان ایران و اسرائیل، حملات حوثیها به کشتیرانی در دریای سرخ و سقوط رژیم بشار اسد در سوریه درگیر بوده است اما: «شکست این مذاکرات، نگرانیها از گسترش درگیریها در منطقهای که بخش بزرگی از نفت جهان را تامین میکند، تشدید خواهد کرد. ایران به کشورهای همسایه که میزبان پایگاههای نظامی آمریکا هستند هشدار داده که اگر در هرگونه حمله نظامی آمریکا به ایران دخیل باشند، با "پیامدهای سنگین" روبهرو خواهند شد.»
علی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی که تصمیمگیر نهایی در سیاستهای کلان کشور است، به عباس عراقچی، وزیر امور خارجه دولت مسعود پزشکیان، برای حضور در این گفتوگوها «اختیارات کامل» داده است.
عراقچی ریاست هیات ایرانی را بر عهده دارد و استیو ویتکاف، فرستاده ویژه ترامپ در امور خاورمیانه، رییس هیات مذاکرهکننده آمریکایی خواهد بود.
بیشتر بخوانید: در آستانه مذاکرات تهران و واشینگتن، فرستاده ویژه ترامپ برای دیدار با پوتین به روسیه رفت
یک مقام ایرانی که خواست نامش فاش نشود، به رویترز گفت: «مدت مذاکرات -که صرفا درباره موضوع هستهای خواهد بود- بستگی به میزان جدیت و حسن نیت طرف آمریکایی دارد.»
ایران همچنین هرگونه مذاکره درباره توان دفاعی، از جمله برنامه موشکیاش را رد کرده است.
اختلاف و رویارویی چند دههای
جمهوری اسلامی همواره گفته است برنامه هستهایاش کاملا غیرنظامی است اما غرب معتقد است تهران به دنبال دستیابی به سلاح هستهای است.
قدرتهای غربی میگویند سطح غنیسازی اورانیوم در ایران که منبع سوخت هستهای بهشمار میرود، بسیار فراتر از نیازهای یک برنامه غیرنظامی رفته و ذخایری با خلوص نزدیک به سطح مورد نیاز برای ساخت کلاهک تولید شده است.
ترامپ که از فوریه «کارزار فشار حداکثری» علیه تهران را از سر گرفته، در سال ۲۰۱۸ در جریان دور اول ریاستجمهوریاش، از توافق هستهای ۲۰۱۵ با ایران (برجام) خارج شد و تحریمهایی فلجکننده علیه جمهوری اسلامی اعمال کرد.
بیشتر بخوانید: از فشار حداکثری تا تقابل حداکثری؛ ترامپ درباره مذاکره با ایران چه گفته و چه میگوید؟
از آن زمان، برنامه هستهای ایران شتاب گرفته و غنیسازی اورانیوم به سطح ۶۰ درصد رسیده است.
مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا، پنجشنبه گفت که امیدوار است مذاکرات پیش رو به صلح منجر شود: «ما بهطور واضح گفتهایم که ایران هرگز به سلاح هستهای دست نخواهد یافت و فکر میکنم این چیزی است که منجر به برگزاری این دیدار شده است.»
تهران روز بعد در پاسخ گفت که با وجود «فضای تقابلی و جنجالآفرین حاکم بر واشینگتن»، به ایالات متحده یک «فرصت واقعی» میدهد.
رویترز نوشت که در حال حاضر نفوذ منطقهای تهران بهشدت تضعیف شده است؛ متحدان آن در محور موسوم به «مقاومت» از زمان آغاز جنگ غزه و سقوط اسد در سوریه، یا از هم پاشیدهاند یا آسیب جدی دیدهاند. محور مقاومت، علاوه بر حماس، شامل حزبالله در لبنان، حوثیها در یمن و گروههای شیعه مسلح در عراق و سوریه میشود.
اسرائیل، متحد نزدیک واشینگتن که برنامه هستهای ایران را تهدیدی وجودی میداند، مدتهاست هشدار داده اگر دیپلماسی نتواند مانع دستیابی ایران به سلاح هستهای شود، خود وارد عمل خواهد شد.
رایت جمعه، ۲۲ فروردین، در جریان سفرش به ابوظبی به خبرگزاری رویترز گفت که متحدان آمریکا در منطقه خلیج فارس بهشدت درباره دستیابی جمهوری اسلامی به سلاح هستهای نگران هستند.
او افزود که این کشورها «در این نگرانی و عزم برای جلوگیری از چنین نتیجهای با ما همنظرند. این نتیجه به سود هیچکس نیست.»
دونالد ترامپ در دوره اول ریاستجمهوری در آمریکا، این کشور را از توافق هستهای قدرتهای جهانی با تهران موسوم به برجام خارج کرد و صادرات نفت ایران را محدود ساخت.
ترامپ پس از بازگشت به کاخ سفید در بیش از دو ماه پیش، بار دیگر رویکردی سختگیرانه در قبال فعالیتهای هستهای جمهوری اسلامی در پیش گرفته است.
تنها چند روز پیش از آغاز مذاکرات ایالاتمتحده و جمهوری اسلامی، دولت آمریکا، پنجشنبه شبکههای مرتبط با تجارت نفت ایران، از جمله یک ترمینال ذخیرهسازی نفت خام مستقر در چین را تحریم کرد. این ترمینال از طریق خط لوله به یک پالایشگاه مستقل در این کشور متصل است.
بیشتر بخوانید: آمریکا یک ترمینال ذخیرهسازی نفت در چین را به دلیل ارتباط با تجارت نفت ایران تحریم کرد
اشاره رایت به نگرانی مشترک کشورهای منطقه خلیج فارس با آمریکا در زمینه برنامه هستهای جمهوری اسلامی و همنظر بودن با عزم ایالات متحده برای جلوگیری از تحقق دستیابی تهران به سلاح هستهای، حاکی از انتظار آمریکا برای جبران کمبود احتمالی عرضه نفت در صورت قطع صادرات نفت ایران است.
صادرات نفت ایران در دوره ریاستجمهوری جو بایدن که پس از ترامپ به قدرت رسید، دوباره افزایش یافت و طبق دادههای صنعتی، در سال ۲۰۲۵ تاکنون کاهش قابل توجهی نشان نداده است.
چین که با تحریمهای یکجانبه مخالف است، بخش عمدهای از محمولههای نفتی ایران را خریداری میکند.
رایت در پاسخ به این پرسش که ایالات متحده چگونه میتواند سیاست فشار حداکثری خود را بر تهران اعمال کند، گفت: «این کاملا قابل اجراست. ترامپ در دوره اولش این کار را انجام داد. ما میتوانیم کشتیهایی را که از ایران خارج میشوند، ردیابی کنیم. ما میدانیم آنها کجا میروند. ما میتوانیم صادرات نفت ایران را متوقف کنیم.»
او در پاسخ به پرسشی درباره اینکه آیا ایالات متحده کشتیهای ایرانی را در دریا متوقف خواهد کرد، گفت: «من درباره روشهای دقیق این اقدام صحبت نخواهم کرد. اما آیا میتوانیم پیچ را بر ایران سفتتر کنیم؟ صددرصد.»
جمهوری اسلامی اعلام کرده که مذاکرات هستهای سطح بالا با ایالات متحده را که قرار است شنبه برگزار شود، یک «فرصت واقعی» در نظر میگیرد. همزمان ترامپ تهدید کرده در صورت شکست مذاکرات، ممکن است به اقدام نظامی روی آورد.
وقتی از رایت پرسیده شد که آیا اقدام نظامی علیه جمهوری اسلامی منجر به تغییر رژیم خواهد شد یا نه، گفت که وارد جزییات نمیشود اما «همه گزینهها روی میز است.»
او افزود: «در کوتاهمدت، بهدلیل قدرت تولید انرژی آمریکا و روابطمان با متحدان، ما تحریمها را تشدید خواهیم کرد و توان صادرات نفت ایران را محدود خواهیم ساخت. ما با اقتصاد شروع میکنیم، با مذاکره آغاز میکنیم، و امیدواریم که همین کافی باشد. اما در نهایت، هیچ ایرانِ مجهز به سلاح هستهای نباید وجود داشته باشد.»
بیشتر بخوانید: در آستانه مذاکرات مستقیم با جمهوری اسلامی، آمریکا یک شبکه انتقال نفت ایران را تحریم کرد
وزیر انرژی آمریکا همچنین پیشبینی کرد که تحت سیاستهای ترامپ در چند سال آینده، چشمانداز مثبتی برای عرضه و تقاضای نفت وجود خواهد داشت و نگرانی بازارها درباره رشد اقتصادی بیاساس خواهد بود.
او گفت سطح قیمت مطلوب نفت «خیلی با قیمت فعلی تفاوتی ندارد» اما «بدیهی است که صنعت باید سودآور باشد تا رشد ایجاد کند. و من فکر میکنم این رشد ناشی از ترکیبی از حذف موانع ساختاری از سوی دولت ترامپ و نوآوری در صنعت خواهد بود.»
رایت همچنین گفت که «هیچ هماهنگی مستقیمی» بین ایالات متحده و گروه تولیدکنندگان اوپکپلاس درباره تصمیم آنها برای افزایش عرضه وجود ندارد، اما «ما روابط بسیار نزدیکی با متحدان اصلی خود در خلیج فارس داریم».
وزیر انرژی آمریکا با تاکید بر این که کشورهای خلیج فارس با دیدگاه دولت ترامپ همعقیدهاند، افزود: «جهان به انرژی بیشتری نیاز دارد.»
چند روز پس از بازگشت به کاخ سفید، ترامپ بهطور علنی از سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) و رهبر اصلی آن یعنی عربستان سعودی خواست تا قیمت نفت را کاهش دهند.
اوپک و متحدانش از جمله روسیه، تشکیلدهنده گروه بزرگتری به نام اوپکپلاس هستند. افزایش عرضه این گروه باعث شد تا ریزش قیمت نفت که از اعلام تعرفههای گسترده ترامپ آغاز شده بود، بیشتر شود.
رایت قرار است برای ادامه سفر خود به خاورمیانه به عربستان سعودی برود و سپس از قطر نیز بازدید کند.
او در پایان، درباره تاثیر سیاستهای تعرفهای ترامپ بر تقاضای نفت چین، گفت که احتمالا رشد تقاضای نفت در چین در سالهای آینده کندتر خواهد بود، اما تقاضای نفت در جنوب آسیا و آمریکای لاتین رشد خواهد داشت.
مانع دیگر این است که دو طرف حتی بر سر شکل مذاکرات نیز اختلاف دارند.
در حالی که ترامپ گفته این مذاکرات «مستقیم» خواهد بود، ایران بر «غیرمستقیم» بودن آن تاکید کرده؛ به این معنا که ارتباطات از طریق میانجی انجام خواهد شد.
تحلیلگران و دیپلماتهای باسابقه میگویند این اختلاف، نشانهای از شکافهای عمیقتر است که میتواند اساسا احتمال موفقیت را از بین ببرد؛ چنانکه یکی از دیپلماتهای کهنهکار آمریکایی، شانس موفقیت را «از صفر تا هیچ» توصیف کرد.
دنیس جت، سفیر پیشین آمریکا و استاد روابط بینالملل که کتابی درباره توافق هستهای سال ۲۰۱۵ با ایران نوشته، گفت: «این نشان میدهد که افراد جدی مسئول این روند نیستند چون یکی از اولین گامها در هر مذاکرهای، توافق بر سر مسائلی مثل قالب مذاکرات و جزییات اجرایی آن است.»
مانع سوم: تهران و واشینگتن یکدیگر را نمیشناسند
گاردین نوشت ریاست هیات ایرانی را عباس عراقچی بر عهده دارد که نقشی کلیدی در مذاکرات منتهی به توافق ۲۰۱۵ موسوم به برجام ایفا کرده است اما در مقابل، هیات آمریکایی به رهبری استیون ویتکاف، نماینده ویژه ترامپ در امور خاورمیانه، وارد گفتوگو میشود.
این رسانه یادآور شد ویتکاف، یک سرمایهدار هتلساز اهل برانکس است که مورد اعتماد و گوش شنوا برای ترامپ محسوب میشود اما هیچ تجربهای در زمینه ایران یا فرهنگ پیچیده مذاکراتی این کشور ندارد.
این خلأ شناخت میتواند شکاف عمیق موجود میان دو کشور را باز هم بیشتر کند.
ری تکیه، کارشناس مسائل ایران در شورای روابط خارجی، گفت: «ما ایرانیها را نمیفهمیم و مطمئن نیستم که آنها چقدر نظام سیاسی آمریکا -بهویژه امروز- را میشناسند ... ما با یک رابطه بسیار پیچیده روبهرو هستیم، بیآنکه طرف مقابل را درک کنیم.»
به گفته تکیه، یکی از عواملی که این ناآگاهی متقابل را تقویت کرده، ۴۵ سال قطع رابطه دیپلماتیک میان دو کشور بوده است: «ما در آمریکا بهطور جمعی، رژیم ایران را نمیفهمیم. نمیدانیم این نظام چگونه کار میکند. با شخصیتها و انگیزههای بازیگران اصلی آشنا نیستیم. بهنظر من، ما از سازوکارهای درونی این رژیم بهشدت بیاطلاعیم.»
مانع چهارم: تضاد اهداف و خواستهها
تضاد اهداف دو طرف نیز بر پیچیدگی اوضاع افزوده است. برای جمهوری اسلامی، هدف اصلی کاهش تحریمهای سنگین غرب است که اقتصاد ایران را به زانو درآورده است.
تهران در عین حال میخواهد برنامه هستهای خود که رهبرانش آن را «صرفا با اهداف صلحآمیز میدانند»، حفظ کند.
تکیه گفت: «مهمترین هدف ایران، محافظت از زیرساختهای هستهایاش در برابر حمله نظامی است و بهترین راه برای این کار، آغاز یک روند مذاکره است.»
اما به گفته گاردین، اهداف آمریکا به این اندازه مشخص نیستند.
بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل، از واشینگتن خواسته تا بهدنبال «گزینهای مشابه لیبی» باشد؛ اصطلاحی که به توافق با معمر قذافی، دیکتاتور پیشین لیبی، اشاره دارد و به معنای برچیدن کامل توان غنیسازی اورانیوم است.
چنین هدفی برای جمهوری اسلامی تقریبا قطعا مردود است؛ بهویژه با توجه به سرنوشت نهایی قذافی که سرنگون و بهدست شورشیان کشته شد.
اهدافی که مایک والتز، مشاور امنیت ملی آمریکا، مطرح کرد نیز به همان اندازه غیرقابلپذیرش به نظر میرسند.
والتز خواستار پایان حمایت جمهوری اسلامی از گروههای نیابتی منطقهای مانند حماس، حزبالله و حوثیها شده است.
با این حال به نظر میرسد والتز پس از ماجرای جنجالی «سیگنالگیت» که طی آن بهطور ناخواسته یک روزنامهنگار را به گروه گفتوگوی مقامات آمریکایی درباره حملات به حوثیها دعوت کرد، جایگاه خود را در کاخ سفید تا حد زیادی از دست داده است.
سینا طوسی، پژوهشگر ارشد مرکز سیاست بینالملل، گفت که در مقابل، استیون ویتکاف موضعی مصالحهجویانهتر در پیش گرفته است و «واقعا بهنظر میرسد فردی عملگرا باشد».
طوسی به مصاحبهای از ویتکاف اشاره کرد که در آن از احتمال توافق با ایران صحبت کرده و افزود: «او درباره توافقی صحبت کرد که محور آن را راستیآزمایی صلحآمیز بودن برنامه هستهای ایران تشکیل میدهد. بهنظر میرسد که ویتکاف با اقتدار از طرف ترامپ حرف میزند.»
او در ادامه گفت: «من فکر نمیکنم ایرانیها بدون آنکه از پیش به نوعی اطمینان رسیده باشند که این مذاکره قرار نیست کاملا یکطرفه باشد، با دیدار سطح بالا با ویتکاف در عمان موافقت کرده باشند.»
بر اساس گزارش گاردین، این اطمینان شامل این نکته هم میشود که طرف آمریکایی بهدنبال تغییر نظام جمهوری اسلامی نیست؛ هدفی که در دولت پیشین ترامپ از سوی برخی از مشاوران ارشد سیاست خارجی او مطرح میشد اما خود ترامپ نشانههایی از کنار گذاشتن آن نشان داده است.
ویتکاف در مصاحبهای که در آستانه مذاکرات با وال استریت ژورنال داشت، به انعطافپذیری موضع آمریکا اشاره و «خط قرمز» واشینگتن را «تسلیحاتی شدن برنامه هستهای ایران» اعلام کرد.
او گفت: «فکر میکنم موضع ما از برچیدن کامل برنامه هستهای شما آغاز میشود؛ این موضع امروز ماست. البته این به آن معنا نیست که ممکن است در حاشیه مذاکرات راههایی برای مصالحه میان دو کشور پیدا نشود.»
مانع پنجم: ترس و عدماطمینان تهران نسبت به ترامپ
به گفته گاردین، اما در هسته تمایل ناگهانی ایرانیها به تعامل که در چهار سال ریاستجمهوری جو بایدن بهطور آشکاری غایب بود، با وجود تلاشهای مکرر، احساس ترس و عدماطمینان نسبت به خود ترامپ نقش دارد.
ترامپ در نخستین دوره ریاستجمهوری خود، دستور کشتن قاسم سلیمانی، فرمانده پیشین نیروی قدس سپاه پاسداران را صادر کرد.
تکیه در همین زمینه گفت: «عامل ترس، جمهوری اسلامی را در مذاکرات به پیش میراند اما این مساله دو طرفه است.»
او توضیح داد که از یک طرف، ترس از اقداماتی که ترامپ ممکن است انجام دهد وجود دارد و از طرف دیگر، تهران نگران این است که آیا میتواند به ترامپ بهعنوان یک واسطه و میانجی قابل اعتماد برای رسیدن به توافق اعتماد کند یا خیر.
اما طوسی به گاردین گفت که خامنهای اکنون سیاست «هویج» را طرح کرده که ترامپ احتمالا با جهانبینی معروف خود که همواره مبتنی بر معامله است، آن را بپذیرد: امکان برقراری روابط تجاری میان آمریکا و ایران.
عراقچی به تازگی در مقالهای برای واشنگتنپست نوشت ایران با تحریمهای اقتصادی آمریکا و کاهش مستمر ارزش ریال، در وضعیت اقتصادی بحرانی قرار دارد و به شدت نیازمند سرمایهگذاری خارجی است تا زیرساختهای خود را بهروزرسانی کند.
او گفت ترامپ با هر توافق احتمالی، به نوعی، یک فرصت برای ایران ایجاد میکند.
