ترامپ برنده انتخابات ریاست جمهوری آمریکا شد؛ خبری کوتاه که برای جمهوری اسلامی خاطره سالهای ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ را زنده کرد؛ سالهایی که در آن صادرات نفت از بیش از سه میلیون بشکه در روز به زیر ۱۹۰ هزار بشکه در روز رسیده بود و نرخ تورم سه برابر و قیمت دلار دو برابر شده بود.
حالا او در روزگاری برگشته که وضعیت جمهوری اسلامی بهمراتب متزلزلتر از سالهای دوره اول ریاست جمهوری اوست. ترامپ به بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل در حال جنگ گفته «هر کار که لازم است انجام بده.»
مردی به کاخ سفید برگشته که رهبر جمهوری اسلامی معتقد بود به «زبالهدان تاریخ» پیوسته است. ترامپ کسی بود که قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس جمهوری اسلامی را بهطور مستقیم هدف قرار داد. رییس جمهوری قاطع که دست راست علی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی را قطع کرد.
جمهوری اسلامی سالها در زمان ریاست جمهوری باراک اوباما برای ساختن برندی از قاسم سلیمانی تلاش کرده بود. سلیمانی که به گفته جواد ظریف، وزیر سابق امور خارجه، تصمیمات «میدان» او بر عملکرد «دیپلماسی» دولت روحانی ارجحیت داشت.
پایان ریاست جمهوری اول ترامپ در سال ۲۰۲۰ میلادی، برای جمهوری اسلامی مثل یک معجزه بود. خامنهای در سخنرانیهای رسمی خود به ترامپ حمله میکرد و قوه قضائیه، کیفرخواستی علیه ترامپ تنظیم کرد.
در چندین مورد تلاش جمهوری اسلامی برای ترور ترامپ ثبت شده است. حالا شخصی که جمهوری اسلامی در اسناد رسمی او را متهم ردیف اول مرگ سلیمانی میداند به کاخ سفید برگشته است.
وضع ایران با نگاهی به سالهای دور اول ریاست جمهوری ترامپ به کدام سو خواهد رفت؟
نفت
دولت مسعود پزشکیان پیش از برگزاری انتخابات آمریکا لایحه بودجه خود را تقدیم مجلس کرد. پیشبینی خوشبینانه پزشکیان در لایحه ۱۴۰۴ این است که حدود ۴۰ درصد منابع بودجه را از محل «واگذاری داراییهای سرمایهای» تامین کند و ۹۰ درصد این واگذاری داراییهای سرمایهای هم منابع حاصل از نفت، گاز و فرآوردههای نفتی است.
دولت چهاردهم پیشبینی کرده است که در سال آینده روزانه یک میلیون و ۷۸۰ هزار بشکه نفت خواهد فروخت و بر اساس همین پیشبینی هم بودجه سال آینده را برنامه ریزی کرده است. کلیات این لایحه که شامل این ارقام هم هست، در مجلس شورای اسلامی تصویب شده است.
جمهوری اسلامی در دوره دولت جو بایدن بود که میتوانست به صورت مویرگی و با چشمپوشی دولت مستقر ایالات متحده نفت بفروشد، اما اگر سابقه ترامپ مبنایی برای پیشبینی رویکرد او در دور دوم ریاست جمهوری باشد، باید گفت که میزان صادرات نفت ایران از سوی جمهوری اسلامی بهطور چشمگیری کاهش خواهد یافت.
آمارهای رسمی نشان میدهد صادرات نفت جمهوری اسلامی در دوره ریاست جمهوری اول ترامپ به ۱۹۰ هزار بشکه در روز رسیده بود.
اگر ترامپ همانطور که در دور اول ریاست جمهوریاش در اجرای تحریمهای جمهوری اسلامی جدیت به خرج داد، اینبار هم جدیت به خرج بدهد، فروش نفت جمهوری اسلامی به یک نهم پیش بینی بودجه دولت فعلی جمهوری اسلامی برای سال آینده خواهد رسید؛ چنین سقوطی برنامهریزی مالی دولت برای سال آینده را با چالشی جدی روبهرو خواهد کرد.
دلار
در زمستان ۱۳۹۵ ترامپ وقتی رییسجمهوری شد که برجام همچنان برقرار بود، معافیتهای تحریمی در جریان بودند و هنوز آمریکا از برجام خارج نشده بود.
دولت مستقر جمهوری اسلامی، دولت حسن روحانی بود، دولتی که از نظر رای اعلام شده، به مراتب بالاتر از پزشکیان قرار داشت.
صرفنظر از ابهامات جدی درباره آمار اعلام شده از سوی جمهوری اسلامی، آمار رسمی نرخ مشارکت در انتخابات ریاستجمهوری سال ۱۳۹۲ و ۱۳۹۶ حدود ۷۳ درصد بود؛ این آمار رسمی میگوید انتخابات سال ۱۴۰۳ که در آن پزشکیان پیروز شد در دور اول کمتر از ۴۰ و در دور دوم کمتر از ۵۰ درصد بوده است.
در آن شرایط و با وجود اعتماد جامعه به دولت، در همان سال اول ریاست جمهوری ترامپ، دلار با افزایش ۱۱ درصدی از ۳۶۴۴ تومان به ۴۰۴۵ تومان رسید.
اما در سال ۱۳۹۷ و بعد از آنکه در اردیبهشت آن سال ترامپ از برجام خارج شد، قیمت دلار با افزایش ۱۶۷ درصدی به ۱۰۷۸۳ تومان رسید.
در حالت عادی و افزایش ۱۱ درصدی، دلاری که در سال جاری در محدوده ۷۰ هزار تومان است، به ۷۷ هزار و ۷۰۰ تومان خواهد رسید، اما اگر شرایط چیزی شبیه به سال ۱۳۹۷ باشد، باید منتظر دلار ۱۶۸ هزار و ۶۰۳ تومانی بود.
تورم
تغییرات قیمت در نرخ تورم با کمی تاخیر خود را نشان میدهد. نرخ تورم که در روندی نزولی از ۲۴/۷ درصد سال ۱۳۹۲ به ۹ درصد در سال ۱۳۹۵ رسیده بود در سال ۱۳۹۶، دوباره صعود آرام خود را آغاز کرد و به ۹/۶ درصد رسید؛ سال ۱۳۹۷ اما روند صعودی با شدت ادامه یافت، بهطوری که نرخ تورم سالانه در اسفند ۱۳۹۷ به ۲۶/۹ درصد رسید.
یعنی سال ۱۳۹۷، نسبت به سال ۱۳۹۶، نرخ تورم ۱۷/۳ واحد درصد افزایش یافت. نرخ تورم کشور در پایان سال ۱۴۰۲ حدود ۵۲ درصد بود. نرخ تورم در دوازده ماه منتهی به مهر ۱۴۰۳ نیز طبق اطلاعات مرکز آمار ۳۳/۶ درصد بوده است.
اگر نرخ ۱۲ ماه منتهی به مهر ۱۴۰۳، با شیبی که در سال ۱۳۹۷ افزایش یافت افزایش پیدا کند، در سال ۱۴۰۴ مردم باید منتظر تورم ۸۰ تا ۹۰ درصدی باشند؛ این ارقام اگرچه کمی خارقالعاده به نظر میرسد، اما بروز «ابرتورم» در تابستان ۱۴۰۰ از سوی مسعود نیلی، از مسئولان اقتصادی بلندپایه و استاد اقتصاد پیش بینی شده بود. شرایطی که با سهلگیری تحریمها از سوی بایدن محقق نشد.
چه چیزی عوض شده است؟
شرایط جمهوری اسلامی سال ۱۴۰۴، با شرایط جمهوری اسلامی سال ۱۳۹۶ که ترامپ برای اولین بار رییسجمهوری آمریکا شد متفاوت است.
از نظر داخلی، سال ۱۳۹۶، با وجود ابهامات جدی درباره آمار اعلامی، هنوز نرخ مشارکت رسمی در انتخابات، که معیاری برای سنجش پایگاه اجتماعی حاکمیت به شمار میرود، طبق اعلام جمهوری اسلامی بالای ۷۰ درصد بود؛ مراجع رسمی جمهوری اسلامی در انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۳ رقم مشارکت را در دور اول کمتر از ۴۰ و در دور دوم کمتر از ۵۰ درصد اعلام کردند. اعدادی بی سابقه در جمهوری اسلامی. هرچند تردید جدی درباره همین ارقام هم از سوی ناظران مطرح شده است. اما با فرض پذیرش همین ارقام، پایگاه اجتماعی جمهوری اسلامی شدیدا متزلزل شده است.
از نظر خارجی، متحدان اروپایی ایالات متحده در سالهای دوره اول ریاست جمهوری ترامپ، لااقل در تریبونهای رسمی، در موضوع خروج او از برجام به طور کامل با آمریکا همراه نبودند، حالا در سال ۱۴۰۴، بحث تروریستی اعلام کردن سپاه پاسداران در اروپا مطرح است و پایگاههای جمهوری اسلامی مثل مسجد هامبورگ تعطیل شدهاند.
از سویی، اسرائیل که از مهر سال ۱۴۰۲ در جنگی بی سابقه با گروههای فلسطینی و شبه نظامیان جمهوری اسلامی در منطقه است. رهبر حزبالله را بهطور مستقیم هدف قرار داده و فرماندهان بلندپایه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را از جمله در کنسولگری جمهوری اسلامی مورد حمله قرار داده است. جمهوری اسلامی هم بهطور بیسابقهای از خاک ایران دوبار به اسرائیل حمله کرده است.
این شرایط در سال ۱۳۹۶ حتی در بدبینانهترین تحلیلها هم وجود نداشت.
حالا فردی قرار است به کاخ سفید برود که به نخست وزیر اسرائیل گفته «هر کاری که لازم است انجام بده.»
هرچند حامیان جمهوری اسلامی به نقل قولهایی از ترامپ که گفته میخواهد با جمهوری اسلامی گفتوگو کند دل خوش کردند، اما این گفتهها را همان کسی به زبان میآورد که در دور اول ریاست جمهوریاش هم میگفت میخواهد با جمهوری اسلامی به توافقی بهتر از برجام دست یابد، اما در همان زمان مایک پمپئو، وزیر امور خارجه وقت آمریک، ۱۲ پیششرط برای گفتوگو با تهران اعلام کرد که ماهیت جمهوری اسلامی را نشانه رفته بودند.
حسین قاضیان، جامعهشناس مقیم آمریکا و زهرا باقریشاد، پژوهشگر مطالعات جنسیت مقیم سوئد، در گفتوگو با ایراناینترنشنال به این موضوع پرداختهاند که حتی اگر احتمال بیماری دختر علوم تحقیقات پذیرفته شود، آیا حرکت نمادین او کماکان میتواند پدیدهای اجتماعی و کنشی اعتراض تلقی شود؟
اطلاعات درباره هویت دختر دانشجو در دانشگاه علوم و تحقیقات و حتی انگیزه اصلی او از درآوردن لباسهایش در محوطه دانشگاه در روز شنبه ۱۲ آبان هنوز نامعلوم است.
برخی منابع در روز وقوع این ماجرا گفتند ماموران حراست دانشگاه در راستای تلاش برای تحمیل حجاب اجباری با این دانشجو برخورد و در جریان درگیری فیزیکی، بخشی از لباسش را پاره کردند. این دختر نیز در اقدامی اعتراضی برهنه شد.
گزارشها حاکی از آن بود که ماموران حراست با ضرب و جرح شدید، این دانشجو را بازداشت کردند و تحویل نیروهای انتظامی دادند تا به «بیمارستان روانی» منتقل شود.
فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت مسعود پزشکیان به روزنامه هممیهن گفت این دختر با اورژانس اجتماعی از کلانتری مستقیم به «مراکزی برای درمان» منتقل شده است.
مهاجرانی افزود این دختر در بازداشت نبوده و پرونده قضایی هم برایش تشکیل نشده است.
در روزهای گذشته نیز با وجود حمایتهای قابل توجه داخلی و جهانی از این دختر، برخی همسو با حکومت نوشتند که این دانشجو دچار «اختلال روانی» است و برای همین کنش او حرکتی فردی است که در قالب «اعتراض» نمیگنجد.
شکل اجرای حرکت دختر علوم تحقیقات جنبه اجتماعی دارد
جمهوری اسلامی ید طولایی در سوءاستفاده از روانپزشکی و بیمارانگاری معترضان و مخالفان خود دارد. با وجود این، ایراناینترنشنال با در نظر گرفتن این فرض احتمالی که دختر دانشگاه علوم و تحقیقات ممکن است مبتلا به نوعی بیماری اعصاب و روان باشد، به بررسی این مساله پرداخته است که شکل بروز رفتار این دانشجو، با دغدغههای اجتماعی تشدید شده چند سال اخیر ایرانیان مانند حجاب اجباری، آزادی پوشش و حق زن بر بدن خود، همپوشانی دارد.
حسین قاضیان در پاسخ به این پرسش که آیا با پیشفرض احتمالی وجود مشکلات عصبی، کماکان میتوان رفتار دختر علوم تحقیقات را امر و پدیدهای اجتماعی نامید، گفت برای این که پدیدهای امر اجتماعی دانسته شود باید دستکم دو جنبه در آن حضور داشته باشد: «جنبه نخست دربرگیری آن است. یعنی آن کار با تکرار زیاد در جامعه رخ دهد و مثلا تعداد زیادی از زنان در زمانهای مختلف لخت شوند که چون در سالهای اخیر تعداد موارد اعتراضی برهنه شدن اندک بوده، این وجه را نمیتوانیم در نظر بگیریم.»
به گفته این جامعهشناس، جنبهای دیگر در این مورد صادق است: «این برهنگی، اگرچه ممکن است ناشی از ویژگیهای فردی شخص باشد اما تحت تاثیر اوضاع و احوال اجتماعی رخ داده است و شکل اجرای آن جنبه اجتماعی دارد.»
قاضیان در ادامه گفت: «اصلا بیاید فرض کنیم بنا به گفته عدهای، دختر علوم و تحقیقات دچار مشکلات شخصیتی یا رفتاری بوده باشد. با در نظر گرفتن این فرض، باید در نظر داشت که دیگرانی هم در گذشته با مشکلاتی مشابه مواجه بودهاند اما آن دیگران در موارد پیشین، به شیوهها و فرمهای دیگری عمل میکردند. چرا اینجا اتفاق در این شکل و فرم رخ داده و اجرا شده؟»
به گفته او، این رفتار تحت تاثیر فشاری است که جامعه بر بدن زن وارد میکند.
این جامعهشناس تاکید کرد این فشارها آنچنان در سالهای اخیر بیشتر شده و جنبه نمادین، بیانی و اظهاری پیدا کرده که توانسته است به فرم یا قالب واکنشی که حتی ممکن است از سر اختلال شخصیتی یا رفتاری باشد، شکل و فرم دهد: «از این منظر، میتوان تاثیر جامعه را در عمل فردی این دختر دید و گفت که با یک پدیده اجتماعی روبهرو هستیم.»
بیماری اعصاب و روان «انگ» نیست
در روزهای گذشته شماری از فعالان سیاسی، مدنی و حقوق بشری به استفاده جمهوری اسلامی از «تکنیک نخنمای مجنونانگاری معترضان» در مواجهه با ماجرای دختر علوم تحقیقات اشاره کردهاند.
صدیقه وسمقی، نویسنده و اسلامپژوه، روز ۱۵ آبان با اشاره به این رخداد تاکید کرد رفتارهای خشونتبار با زنان بر سر مساله حجاب همچنان فاجعه میآفریند و افزود که فرستادن این زن به بیمارستان روانی، اقدامی «مجرمانه و غیرانسانی» است.
روز پیش از آن نیز شیرین عبادی، برنده جایزه نوبل صلح، بیمارانگاری معترضان را روش دیرینه حکومت برای سرکوب مخالفان خواند و در اینستاگرام خود نوشت: «اگر دانشجوی معترض علوم تحقیقات بیمار بود، چرا بازداشتش کردید؟ آیا دستگاه امنیتی مسئول رسیدگی به وضعیت پزشکی شهروندان است؟»
زهرا باقریشاد از زاویه دیگری به مجنونانگاری معترضان از سوی حکومت نگاه میکند.
به گفته او، هر بار که زنان تلاش کردهاند مقاومت مستمرشان را علیه نظام دیکتاتوری در ایران یا کشورهای دیگر و بهطور ویژه از طریق بدنهای ستیزهجوی عصیانگر خود نشان دهند، برچسبهایی مانند «فاحشه» و «دیوانه» خوردهاند چون جامعه مردسالار و نظامی که آپارتاید جنسیتی را پیاده میکند، به هیچوجه پذیرای چنین عصیانگریهایی از سوی زنان، در این اندازه نیست.
این پژوهشگر مطالعات جنسیت با تاکید بر سابقه طولانی جمهوری اسلامی در سرکوب مبارزان سیاسی با برچسب «اختلال روان»، به ایراناینترنشنال گفت: «پیش از هر چیز باید از برچسبزنی به افراد دارای مشکلات اعصاب و روان و همراهی با گفتمان حکومت در این زمینه خودداری کرد.»
به گفته او، این برچسبها برآمده از نگاهی است که بیمار اعصاب و روان را فردی ناقص میداند که شایسته برخورداری از زندگی عادی نیست و بنابراین گمان میکند چنین انسانی، لیاقت این را ندارد که حتی در یک جنبش اجتماعی و سیاسی سهیم باشد.
باقریشاد یادآوری کرد که این نگاه حتی در میان اپوزیسیون و مخالفان نظام نیز ریشه دوانده و آنها نیز اغلب میکوشند فرد مبارزی را که حکومت به او برچسب مشکل اعصاب و روان زده از این بیماریها بری کنند و بگویند او «سالم» است: «گویی فرد دارای هر شکلی از مشکلات اعصاب و روان، شایسته عناوین فعال سیاسی، فمنیست و مبارز اجتماعی نیست.»
او تاکید کرد این «نگاه خطرناکی است» که جمهوری اسلامی از آن بهره میبرد.
بیماریهای روان از جمله افسردگی و اضطراب بر اثر مشکلات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در ایران افزایش یافتهاند و به گفته باقریشاد، بر همین اساس، نمیتوان مبارزان سیاسی و اجتماعی یا کسانی که مقاومت روزمره علیه ساختارهای سیاسی سرکوبگر را شکل میدهند از چنین مشکلاتی بری دانست: «باید باور داشت ابتلا به هر شکلی از بیماری اعصاب و روان نه از اعتبار جنبش سیاسی و اجتماعی میکاهد و نه موضوعی نامتعارف به شمار میرود.»
در همین راستا، چهار انجمن روانشناسی و روانپزشکی ایران سال گذشته از اقدامات جمهوری اسلامی در «سوءاستفاده از روانپزشکی و روانشناسی» برای سرکوب مخالفان حجاب اجباری انتقاد کردند.
کنش دختر علوم تحقیقات حتی اگر خود نداند، یک اعتراض سیاسی بود
مساله حجاب اجباری و نافرمانی مدنی گسترده زنان در مقابل آن، در سالهای اخیر به جریانی مهم در جامعه ایران تبدیل شده است. این دغدغهها پس از اعتراضات «زن، زندگی، آزادی» در اواخر شهریور ۱۴۰۱ که با قتل حکومتی مهسا ژینا امینی در بازداشت گشت ارشاد آغاز شد، شدت بیشتری گرفت.
در دو سال گذشته هزاران زن در ایران به دلیل بر سر نداشتن روسری یا انتخاب پوششی که مطابق خواست حکومت نیست، بازداشت، احضار یا جریمه شدند و تحت پیگرد قرار گرفتند.
در همین زمینه بخوانید: آرمیتا گراوند، نوجوان ۱۶ سالهای که ۹ مهر ۱۴۰۲ به دلیل حجاب اجباری کشته شد
ایراناینترنشنال با اشاره به واکنشهای گسترده جمعی به رفتار دختر علوم تحقیقات در راستای همین دغدغههای همگانی، از قاضیان پرسید که آیا این واکنشها میتوانند کنش این دختر را تبدیل به موضوعی اجتماعی و پدیدهای اعتراضی کنند؟
این جامعهشناس در پاسخ گفت در عمده واکنشهای تاییدکننده رفتار این دختر، یک پیشفرض وجود دارد مبنی بر این که عمل او «اعتراضی سیاسی» است با آن که حقیقت ماجرا تا این لحظه هنوز نامشخص است: «یا دستکم با توجه به سه روایت اصلی و متفاوتی که از موضوع در دست داریم، برای من مشخص نیست.»
به گفته این جامعهشناس، افرادی که چنین واکنش جمعی حمایتآمیزی را با مضمون حرکت اعتراضی سیاسی از این ماجرا فرض گرفتهاند، یکی از روایتهای مطرح شده درباره رویداد را اصل قرار دادهاند و میگویند این دختر در اعتراض به مداخله حراست دانشگاه برای تحمیل حجاب اجباری، چنین رفتاری داشته است.
اما نکته اصلی از نظر قاضیان این است که اساسا اهمیتی ندارد این دختر چرا چنین کاری انجام داده است: «وقتی آدمهای زیادی درستی چنین فرضی را میپذیرند، انگار که چنین اتفاقی هم افتاده است. یعنی رویداد، حتی بدون آن که بدانیم اصل ماجرا و واقعیت چیست، از طریق مفروضات جمعی، ساخته میشود و اثر اجتماعی خود را میگذارد.»
بنابراین به گفته این جامعهشناس، در اینجا یک واکنش جمعی به امری که جنبه بیانی پیدا کرده است، جای خود حقیقت ماجرا مینشیند: «چون ما در امور اجتماعی یا حتی علم، مصرفکننده روایاتی هستیم که از واقعیت بیان میشوند.»
قاضیان تاکید کرد در روایتهای اجتماعی، مبارزه و قدرت نیروهای اجتماعی تعیین میکنند که کدام روایت غالب شود: «اکنون چون رژیم سیاسی و خرده فرهنگش در جامعه مغلوبند، در نتیجه روایتهایی که ضد مواضع آن هستند بیشتر مورد قبول قرار میگیرند و غالب میشوند و برای همین، بسیاری پذیرفتهاند که این رفتار، یک عمل سیاسی در اعتراض به مقوله حجاب بوده است.»
باقریشاد نیز در همین زمینه به ایراناینترنشنال گفت: «جدای از این که بدانیم دختر دانشگاه علوم و تحقیقات کیست، واکنشش بر اثر چه اتفاقاتی بوده یا حتی دارای مشکلات اعصاب و روان باشد، حرکت او میتواند یک الگو برای به هم پیوستگی و قدرت زنان باشد.»
این پژوهشگر از ویدا موحد، نخستین دختر خیابان انقلاب یاد کرد و گفت وقتی او روی پُست برق رفت، از ابعاد حرکت خویش آگاه بود اما اکنون نمیدانیم زنی که از او با نام آهو دریایی یاد میشود، چقدر درباره رفتارش آگاهی داشته است: «این زن حتی اگر خودش این را نخواسته باشد هم گام مهمی در راستای جنبش زنان برداشته است. در این بستر، خودآگاهی او اهمیتی ندارد چرا که اثرش را گذاشته است.»
به گفته باقریشاد، در جریان اعتراضات دهها ساله زنان برای آزادی پوشش، گامهای مهمی برداشته شده است و واکنشها به برهنه شدن دختر دانشگاه علوم و تحقیقات نشان میدهند یک در دیگر هم به روی این جنبش باز شده است: «در نتیجه، این رویداد، فارغ از نیتی که این دختر داشته، یک پدیده اجتماعی محسوب میشود چرا که اثرش را روی تلاش زنان نسل جدید برای تغییر الگوهای حجاب و پوشش میگذارد.»
او تاکید کرد در شرایطی که نوع پوشش زنان را حکومت تعیین میکند، در آوردن لباس از تن یک حرکت اعتراضی محسوب میشود.
