روزنامه فایننشال تایمز، در گزارشی با اشاره به اینکه تهدید حملات تازه اسرائیل و آمریکا به تاسیسات اتمی ایران در افق دیده می‌شود، نوشت که جمهوری اسلامی در حال بازسازی سامانه‌های پدافند هوایی آسیب‌دیده از حملات اسرائیل در سال گذشته است.
به‌نوشته این روزنامه، هم‌زمان با آماده‌سازی نظامی برای مواجهه با حملات احتمالی از سوی اسرائیل یا ایالات متحده، در صورت به بن‌بست رسیدن مذاکرات هسته‌ای با آمریکا، حکومت ایران در تلاش است تا توان پدافند هوایی خود را تقویت کند.
بخش‌هایی از پیشرفته‌ترین سامانه‌های موشکی سطح‌به‌هوای ایران، از جمله سامانه‌های دوربرد روسی اس-۳۰۰ در پی حملات هوایی اسرائیل در اکتبر و آوریل ۲۰۲۴ تخریب شده یا آسیب جدی دیده‌اند.
در کنار حمله‌های موفق اسرائیل به نیروهای نیابتی جمهوری اسلامی، از جمله حزب‌الله لبنان و حوثی‌های یمن، این وضعیت به ایجاد این تصور که حکومت ایران در دهه‌های اخیر هرگز تا این حد در برابر حمله هوایی آسیب‌پذیر نبوده کمک کرده است.
با این حال، کارشناسان می‌گویند بخش قابل توجهی از زیرساخت‌های پدافند هوایی ایران همچنان فعال باقی مانده یا در ماه‌های اخیر ترمیم شده است.
ارزیابی‌های اطلاعاتی غرب و تصاویر ماهواره‌ای که تحلیل‌گران نظامی بررسی کرده‌اند، نشان می‌دهد ایران چند سامانه پرتاب موشک سطح‌به‌هوا از جمله اس- ۳۰۰ را در نزدیکی سایت‌های کلیدی هسته‌ای مانند نطنز و فردو مستقر کرده است.
برخی از این تجهیزات در ماه‌های اخیر به‌صورت عمومی نیز به نمایش گذاشته شدند؛ از جمله نمایش پرتابگر اس- ۳۰۰ در رژه روز ارتش در ۲۹ فروردین و نمایش یک کامیون راداری در تهران.
در جریان رزمایش‌های نظامی در بهمن گذشته نیز، یک سامانه اس-۳۰۰ موشک سطح‌به‌هوا شلیک کرد. در این مانور از راداری ساخت ایران استفاده شد که گمان می‌رود به‌دلیل از کار افتادن رادار اصلی طراحی شده باشد.
نیکول گراژوسکی از اندیشکده کارنگی در واشینگتن به فایننشال تایمز گفته است: «ایران به‌طور قطع می‌کوشد این روایت را که پدافندهای پیشرفته‌اش نابود شده‌اند، رد کند.»
محمد باقری، رییس ستاد کل نیروهای مسلح ایران، در هفته‌های اخیر بر آمادگی نظامی کشور تاکید کرد و گفت: «ما شاهد بهبود قابل توجهی در توانمندی و آمادگی پدافند هوایی کشور هستیم.»
او به «چندین برابر شدن سرمایه‌گذاری‌ها» در این زمینه اشاره کرد و هشدار داد: «دشمنان ملت ایران باید بدانند هرگونه نقض حریم هوایی کشور هزینه سنگینی برای آنان در پی خواهد داشت.»
در حالی که مذاکرات با واشینگتن درباره آینده برنامه هسته‌ای ایران ادامه دارد، دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری آمریکا، هشدار داده در صورت شکست خوردن مذاکرات، ممکن است به جمهوری اسلامی حمله کند.
آمریکا خواستار توقف کامل غنی‌سازی اورانیوم در خاک ایران است، چرا که آن را شرط لازم برای جلوگیری از دستیابی جمهوری اسلامی به سلاح هسته‌ای می‌داند. اما تهران اصرار دارد که غنی‌سازی برای اهداف صلح‌آمیز باید ادامه یابد.
در ماه‌های اخیر آمریکا هواپیماهای بمب‌افکن استراتژیک بی- ۲ و بی-۵۲ را در جزیره دیه‌گو گارسیا در اقیانوس هند مستقر کرده است؛ پایگاهی که به‌عنوان نقطه احتمالی آغاز هرگونه حمله به ایران شناخته می‌شود.
در همین حال، اسرائیل که نشان داده توانایی هدف گرفتن پدافندهای هوایی ایران را دارد، آمریکا را برای حمایت از حمله به ایران تحت فشار گذاشته است. برخی تحلیل‌گران هشدار می‌دهند اگر اسرائیل احساس کند ترامپ به توافقی ضعیف با ایران رضایت داده، ممکن است حتی بدون رضایت واشینگتن دست به حمله بزند.
در حملات سال گذشته، اسرائیل با شلیک موشک‌های بالستیک از فواصل خارج از برد ۲۰۰ کیلومتری سامانه اس-۳۰۰، سایت‌های راداری و پدافندی ایران را هدف گرفت. شتاب‌دهنده‌های این موشک‌ها ساخته شرکت اسرائیلی رافائل، در صحرای عراق در صدها کیلومتری محل پرتاب یافت شدند.
هنوز درباره میزان موفقیت این حمله‌ها اختلاف نظر وجود دارد. تصاویر ماهواره‌ای متن‌باز، برخورد مستقیم به برخی اهداف را تایید می‌کند؛ مانند کامیون راداری اس-۳۰۰ در یک پایگاه هوایی نزدیک اصفهان پس از حمله آوریل ۲۰۲۴. اما تصاویر پس از حملات اکتبر، بسیاری از سایت‌های اس-۳۰۰ را خالی نشان می‌دهد، که مشخص نیست سامانه‌ها نابود شده‌اند یا جابه‌جا.
سام لِیر، پژوهشگر مرکز مطالعات عدم اشاعه جیمز مارتین، به فایننشال تایمز گفته است: «شواهد قطعی زیادی وجود ندارد.»
با این حال، آسیب‌پذیری ایران آشکار بود. ارزیابی‌های اطلاعاتی غرب از وقوف تهران به «عملکرد ضعیف» پدافند هوایی‌اش در سال گذشته حکایت دارد و به همین دلیل از آن زمان تا کنون اقداماتی مانند جابه‌جایی و تنوع‌بخشی به سامانه‌های پرتاب و رادارها انجام داده است.
لِیر و دو همکارش به‌تازگی ویدیویی تبلیغاتی از ایران را تحلیل کرده‌اند که به‌طور تصادفی فضای داخلی یک مرکز فرماندهی پدافند را نمایش می‌دهد. تحلیل دقیق‌تر آن‌ها نشان می‌دهد سامانه‌های پدافندی «پراکنده و نامنسجم» هستند.
با این حال، حمله به سایت‌های هسته‌ای ایران، که در پناهگاه‌های مستحکم زیرزمینی قرار دارند، مانند تاسیسات نطنز که در دل کوه ساخته شده، بسیار پیچیده‌تر از عملیات‌های سال گذشته اسرائیل خواهد بود.
اگر آمریکا وارد عملیات شود، انتظار می‌رود بمب‌افکن‌های بی-۲ از دیه‌گو گارسیا بمب‌های سنگین ۳۰ هزار پوندی GBU-57 را به‌طور مستقیم پایگاه‌های نظامی را هدف بگیرند. اما با در نظر گرفتن اینکه اسرائیل فاقد بمب‌افکن‌های سنگین با قابلیت حمل چنین مهمات است، اگر بخواهد مستقل از آمریکا اقدام کند، گزینه‌های محدودتری خواهد داشت.
بر اساس گزارشی از آکادمی سلطنتی خدمات متحد بریتانیا (RUSI)، اسرائیل احتمالاً از جنگنده‌های رادارگریز اف-۳۵ مجهز به بمب‌های نقطه‌زن دو هزار پوندی BLU-109 یا جنگنده‌های اف-۱۵ با بمب‌های چهار هزار پوندی GBU-28 استفاده خواهد کرد. اما برای نفوذ به پناهگاه‌های بتنی، این بمب‌ها باید چند بار متوالی به یک نقطه اصابت کنند.
این عملیات مستلزم انجام پروازهای متعدد خواهد بود، همراه با سوخت‌گیری هوایی که خود ممکن است در معرض خطر موشک‌های دوربرد یا پهپادهای پدافندی ایران قرار گیرد.
از تابستان گذشته، اسرائیل دست‌کم ۹ بار اهدافی در یمن را در فاصله‌ای مشابه با ایران هدف قرار داده است.
در عین حال، این حملات در برد سامانه‌های سطح‌به‌هوای کوتاه و میان‌برد، و پهپادهای ضدهوایی شناور ایران قرار دارند. مشخص نیست چند درصد از این سامانه‌ها پیش از آغاز یک حمله گسترده نابود خواهند شد.
در کنار سامانه‌های کوتاه‌بردی چون Tor-M1 روسی، زرادخانه ایران شامل موشک‌های بومی نیز می‌شود؛ از جمله سامانه دوربرد باور-۳۷۳ و سامانه میان‌برد خرداد-۱۵. این برنامه‌های بومی نتیجه نارضایتی از کندی تحویل سامانه‌ها از سوی روسیه و امتناع آن کشور از فروش سیستم‌های پیشرفته‌تر مانند اس- ۴۰۰ هستند.
فابیان هینز، پژوهشگر مؤسسه بین‌المللی مطالعات راهبردی بریتانیا به فایننشال تایمز گفته است: «این تلاش، تلاشی برای تکرار موفقیت ایران در توسعه موشک‌های بالستیک است.»
جان آلترمن، رییس برنامه امنیت جهانی در مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌الملل واشینگتن نیز معتقد است عبور از این پدافندها برای اسرائیل آسان نخواهد بود، اما «فراتر از توان اسرائیل نیست. آن‌ها دهه‌ها برای چنین سناریویی تمرین کرده‌اند.»
ایران نیز چنین کرده است. خاموش کردن پدافندهای هوایی ایران پیش از بمباران سایت‌های هسته‌ای، یک نبرد چند ساعته یا چند روزه خواهد بود که در آن سامانه‌های سطح‌به‌هوا هدف گرفته خواهند شد. این عملیات شامل جنگنده‌ها، موشک‌های کروز، هواپیماهای اخلالگر الکترونیکی و موشک‌های ضد‌رادار برای نابودی رادارها خواهد بود.
رابرت تولست، پژوهشگر اندیشکده RUSI می‌گوید: «اسرائیل تقریباً برتری هوایی بر فراز ایران پیدا کرده، اما حمله‌ای از این دست نیازمند موج‌‌های پی در پی حملات هوایی است که خستگی خدمه را نیز وارد معادله می‌کند. هرچه زمان حضور آن‌ها در آسمان ایران طولانی‌تر شود، احتمال بروز خطا بالاتر می‌رود.»
به گفته او، رادارهای ایرانی که در برابر موشک‌های ضد‌تشعشع آسیب‌پذیرند، ممکن است ناچار به خاموش شدن برای بقا شوند، یا با امواج اخلالگر کور گردند. با این حال، حتی اگر بخش عمده‌ای از پدافندهای پیشرفته ایران نابود شود، سامانه‌هایی باقی خواهند ماند که ممکن است با خوش‌شانسی عمل کنند.
او می‌گوید: «در صورت بروز نبرد هوایی شدید، احتمال آن هست که خلبانی اسرائیلی دستگیر شود و در تلویزیون ایران به نمایش گذاشته شود.»
موشک‌های قدیمی نیز می‌توانند موثر باشند. برای نمونه، سوریه در سال ۲۰۱۸ یک جنگنده اف-۱۶ اسرائیلی را با موشک اس- ۲۰۰ — ساخت دهه ۱۹۶۰ روسیه — سرنگون کرد. هواپیما در شمال اسرائیل سقوط کرد و هر دو خلبان زنده ماندند.
یوری لیامین، متخصص پدافند هوایی در مرکز تحلیل استراتژی و فناوری مسکو، به فایننشال تایمز گفته است که موفقیت یک حمله از پیش تضمین‌شده نیست.
او افزوده است: «در حالی که توجه جهانی به سامانه اس-۳۰۰ جلب شده، ایران تمرکز زیادی روی ساخت سامانه‌های پدافند هوایی متحرک و مدرن دارد که قابلیت جابه‌جایی سریع و پنهان شدن دارند و کمتر در معرض حملات دوربرد قرار می‌گیرند.»
نتیجه نهایی به گفته او به این بستگی دارد که «نیروهای مهاجم تا چه حد هماهنگ عمل کنند و نیروهای مدافع تا چه اندازه منسجم و کارآمد باشند. بهترین تیم پیروز خواهد شد.»
