از دسامبر ۲۰۲۴، وزارت خزانه‌داری ایالات متحده تمرکز ویژه‌ای بر هدف‌گیری ناوگان پنهان نفتکش‌های فوق بزرگ حمل نفت خام (VLCC) ایران داشته‌است. این نفتکش‌ها با ظرفیت ۳۰۰ هزار تن معادل دو میلیون بشکه نفت خام، نقش کلیدی در صادرات نفت ایران ایفا می‌کنند.
اگرچه تحریم نفتکش‌های مرتبط با ایران از اکتبر سال گذشته آغاز شده‌بود، اما در ماه‌های اخیر شدت و هدفمندی آن افزایش یافته‌است.
شواهد حاکی از تشدید این رویکرد است، به طوری که در سوم دسامبر ۲۰۲۴، نیمی از نفتکش‌های تحریم‌شده از نوع VLCC بودند. همچنین در دو دور تحریم‌های اعمال‌شده توسط دولت جدید ترامپ طی ماه جاری، از مجموع ۱۶ نفتکش تحریم‌شده، شش مورد در گروه نفتکش‌های فوق بزرگ VLCC قرار داشتند.
یک نفتکش VLCC قادر است حجمی معادل دو تا چهار برابر یک نفتکش آفراماکس یا پاناماکس و هشت تا ۱۰ برابر یک نفتکش کلاس هَندی‌سایز (سایز کوچک) را حمل کند. این ظرفیت بالا، استفاده از این نوع نفتکش‌ها را برای انتقال غیرقانونی نفت ایران به گزینه‌ای راهبردی تبدیل کرده‌است.
بر اساس داده‌های حاصل از سامانه‌های ردیابی نفتکش‌ها، در پی آخرین دور تحریم‌های آمریکا که در ۲۴ فوریه اعمال شد، حدود ۶۲ درصد از مجموع ۱۲۶ نفتکش VLCC فعال در زمینه انتقال نفت ایران در فهرست سیاه قرار گرفته‌اند.
در این میان، شماری از این نفتکش‌های بزرگ به تازگی بازار ایران را ترک کرده و به سمت حمل نفت روسیه روی آورده‌اند. علت اصلی این تغییر مسیر، افزایش قابل توجه نرخ کرایه حمل نفت خام روسیه بوده‌است.
بر اساس تحقیقات ایران اینترنشنال، هفت فروند از ۱۳ نفتکشی که در ۲۴ فوریه تحریم شدند، دیگر در آب‌های نزدیک به پایانه‌های نفتی ایران یا چین فعالیت نمی‌کنند.
مسیر دشوار دولت ترامپ
اگرچه تشدید تحریم‌ها انتقال نفت توسط نفتکش‌های فوق بزرگ (VLCC) ایران را با پیچیدگی‌های بیشتری مواجه کرده‌است، اما این ادعا که صادرات نفت ایران با اختلالی جدی و کاهشی فاجعه‌بار روبرو خواهد‌شد، دور از واقعیت به نظر می‌رسد.
سازمان اتحاد علیه ایران هسته‌ای (UANI)، ۵۰۳ فروند نفتکش با ظرفیت ترکیبی ۶۱ میلیون تن نفت (معادل بیش از ۳۵۰ میلیون بشکه) را شناسایی کرده‌است. با این حال، تحریم‌های فعلی تنها کمتر از ۴۵ درصد از این ظرفیت کل را تحت پوشش قرار می‌دهند.
بررسی‌های ایران اینترنشنال حاکی از آن است که برای حفظ میانگین انتقال روزانه ۱.۳ میلیون بشکه نفت، مطابق با آنچه در ماه‌های اخیر مشاهده شده، ایران به ۴۵ فروند نفتکش VLCC نیاز دارد. نکته قابل توجه اینکه در حال حاضر، ۴۷ فروند نفتکش VLCC مرتبط با انتقال نفت ایران همچنان از فهرست تحریم‌ها مصون مانده‌اند.
در همین حال، ده‌ها نفتکش فوق بزرگ (VLCC) در سراسر جهان طی سال گذشته از مرز عمر ۲۰ سال عبور کرده‌اند که هر یک به طور متوسط ۲۵ میلیون دلار ارزش‌گذاری شده‌اند. گردانندگان ناوگان‌های سایه احتمالا می‌توانند برخی از این کشتی‌های فرسوده را خریداری کنند.
نکته قابل تامل اینکه شمار نفتکش‌های خارجی دخیل در انتقال نفت ایران طی پنج سال گذشته هفت برابر افزایش یافته‌است.
در ژانویه ۲۰۲۴، چین از پهلوگیری نفتکش‌های تحریم‌شده در بندر شاندونگ، که بزرگ‌ترین پایانه واردات نفت خام ایران به شمار می‌رود، جلوگیری کرد. این اقدام باعث کاهش تخلیه نفت ایران به ۸۵۰ هزار بشکه در روز شد.
با این وجود، تغییر سیاست اخیر که به خصوصی‌سازی بخشی از این بندر انجامید، پذیرش محموله‌های نفت خام تحریم‌شده را تسهیل کرده‌است. در پی این تغییر، طبق گزارش شرکت اطلاعات صنعتی کپلر، میزان تخلیه نفت ایران در چین طی ماه فوریه به بیش از ۱.۷ میلیون بشکه در روز افزایش یافته‌است.
بنابراین، به نظر می‌رسد ایالات متحده هنوز راه درازی در پیش دارد تا به آنچه اسکات بسنت، وزیر خزانه‌داری، از آن به عنوان «هدف کاهش ۹۰ درصدی» در صادرات نفت ایران یاد کرده، دست یابد.
پیش از این، چندین شرکت تخصصی ردیابی نفتکش‌ها در مصاحبه‌هایی با ایران اینترنشنال، برآورد کرده‌بودند که صادرات روزانه نفت ایران می‌تواند در ماه‌های آتی تا یک‌سوم کاهش یابد. با این حال، همگی بر این نکته اتفاق نظر داشتند که تحقق چنین سناریویی کاملا به میزان همکاری چین با ایالات متحده بستگی دارد.
چالش‌های فزاینده اقتصادی ایران
در حالی که توجه تحلیلگران انرژی بین‌المللی و رسانه‌ها عمدتا بر حجم صادرات نفت ایران است، مهم‌ترین مسئله برای ایران و به خصوص برای آمریکا، درآمد حاصل از صادرات نفت است.
داده‌های حاصل از سیستم‌های ردیابی نفتکش‌ها در ماه‌های اخیر حاکی از کاهش حدود ۲۵ درصدی حجم صادرات نفت ایران است. با این حال، آمارهای مالی داخلی ایران نشان می‌دهد که درآمدهای نفتی این کشور به نصف تقلیل یافته و به کمتر از ۱.۸ میلیارد دلار در ماه رسیده‌است.
این امر به روشنی بیانگر هزینه‌های روزافزونی است که ایران در ماه‌های اخیر برای دور زدن تحریم‌های آمریکا متحمل شده‌است.
در همین ارتباط، معصومه آقاپور، مشاور اقتصادی رئیس جمهور ایران، در ۲۵ فوریه، تنها یک روز پس از آخرین دور تحریم‌های آمریکا علیه شرکت‌ها و نفتکش‌های مرتبط با صنعت نفت، کمبود شدید ارز خارجی در کشور را تایید کرد.
او اظهار داشت: «ما با مشکل ارزی مواجه هستیم. بگذارید صادقانه بگویم، ترامپ نقش مهمی در وضعیت بازار ارز ما ایفا کرده‌است. شرایط طی دو هفته گذشته به شکل تصاعدی برای ما دشوارتر شده‌است.»
از اوایل سپتامبر تاکنون، ارزش ریال، پول ملی ایران، به نصف کاهش یافته‌است. این افت ارزش عمدتا ناشی از شکست‌های منطقه‌ای و پیروزی ترامپ در انتخابات بوده‌است، رییس‌جمهوری که متعهد شده صادرات نفت تهران را به طور چشمگیری محدود کند.
