از دسامبر ۲۰۲۴، وزارت خزانهداری ایالات متحده تمرکز ویژهای بر هدفگیری ناوگان پنهان نفتکشهای فوق بزرگ حمل نفت خام (VLCC) ایران داشتهاست. این نفتکشها با ظرفیت ۳۰۰ هزار تن معادل دو میلیون بشکه نفت خام، نقش کلیدی در صادرات نفت ایران ایفا میکنند.
اگرچه تحریم نفتکشهای مرتبط با ایران از اکتبر سال گذشته آغاز شدهبود، اما در ماههای اخیر شدت و هدفمندی آن افزایش یافتهاست.
شواهد حاکی از تشدید این رویکرد است، به طوری که در سوم دسامبر ۲۰۲۴، نیمی از نفتکشهای تحریمشده از نوع VLCC بودند. همچنین در دو دور تحریمهای اعمالشده توسط دولت جدید ترامپ طی ماه جاری، از مجموع ۱۶ نفتکش تحریمشده، شش مورد در گروه نفتکشهای فوق بزرگ VLCC قرار داشتند.
یک نفتکش VLCC قادر است حجمی معادل دو تا چهار برابر یک نفتکش آفراماکس یا پاناماکس و هشت تا ۱۰ برابر یک نفتکش کلاس هَندیسایز (سایز کوچک) را حمل کند. این ظرفیت بالا، استفاده از این نوع نفتکشها را برای انتقال غیرقانونی نفت ایران به گزینهای راهبردی تبدیل کردهاست.
بر اساس دادههای حاصل از سامانههای ردیابی نفتکشها، در پی آخرین دور تحریمهای آمریکا که در ۲۴ فوریه اعمال شد، حدود ۶۲ درصد از مجموع ۱۲۶ نفتکش VLCC فعال در زمینه انتقال نفت ایران در فهرست سیاه قرار گرفتهاند.
در این میان، شماری از این نفتکشهای بزرگ به تازگی بازار ایران را ترک کرده و به سمت حمل نفت روسیه روی آوردهاند. علت اصلی این تغییر مسیر، افزایش قابل توجه نرخ کرایه حمل نفت خام روسیه بودهاست.
بر اساس تحقیقات ایران اینترنشنال، هفت فروند از ۱۳ نفتکشی که در ۲۴ فوریه تحریم شدند، دیگر در آبهای نزدیک به پایانههای نفتی ایران یا چین فعالیت نمیکنند.
مسیر دشوار دولت ترامپ
اگرچه تشدید تحریمها انتقال نفت توسط نفتکشهای فوق بزرگ (VLCC) ایران را با پیچیدگیهای بیشتری مواجه کردهاست، اما این ادعا که صادرات نفت ایران با اختلالی جدی و کاهشی فاجعهبار روبرو خواهدشد، دور از واقعیت به نظر میرسد.
سازمان اتحاد علیه ایران هستهای (UANI)، ۵۰۳ فروند نفتکش با ظرفیت ترکیبی ۶۱ میلیون تن نفت (معادل بیش از ۳۵۰ میلیون بشکه) را شناسایی کردهاست. با این حال، تحریمهای فعلی تنها کمتر از ۴۵ درصد از این ظرفیت کل را تحت پوشش قرار میدهند.
بررسیهای ایران اینترنشنال حاکی از آن است که برای حفظ میانگین انتقال روزانه ۱.۳ میلیون بشکه نفت، مطابق با آنچه در ماههای اخیر مشاهده شده، ایران به ۴۵ فروند نفتکش VLCC نیاز دارد. نکته قابل توجه اینکه در حال حاضر، ۴۷ فروند نفتکش VLCC مرتبط با انتقال نفت ایران همچنان از فهرست تحریمها مصون ماندهاند.
در همین حال، دهها نفتکش فوق بزرگ (VLCC) در سراسر جهان طی سال گذشته از مرز عمر ۲۰ سال عبور کردهاند که هر یک به طور متوسط ۲۵ میلیون دلار ارزشگذاری شدهاند. گردانندگان ناوگانهای سایه احتمالا میتوانند برخی از این کشتیهای فرسوده را خریداری کنند.
نکته قابل تامل اینکه شمار نفتکشهای خارجی دخیل در انتقال نفت ایران طی پنج سال گذشته هفت برابر افزایش یافتهاست.
در ژانویه ۲۰۲۴، چین از پهلوگیری نفتکشهای تحریمشده در بندر شاندونگ، که بزرگترین پایانه واردات نفت خام ایران به شمار میرود، جلوگیری کرد. این اقدام باعث کاهش تخلیه نفت ایران به ۸۵۰ هزار بشکه در روز شد.
با این وجود، تغییر سیاست اخیر که به خصوصیسازی بخشی از این بندر انجامید، پذیرش محمولههای نفت خام تحریمشده را تسهیل کردهاست. در پی این تغییر، طبق گزارش شرکت اطلاعات صنعتی کپلر، میزان تخلیه نفت ایران در چین طی ماه فوریه به بیش از ۱.۷ میلیون بشکه در روز افزایش یافتهاست.
بنابراین، به نظر میرسد ایالات متحده هنوز راه درازی در پیش دارد تا به آنچه اسکات بسنت، وزیر خزانهداری، از آن به عنوان «هدف کاهش ۹۰ درصدی» در صادرات نفت ایران یاد کرده، دست یابد.
پیش از این، چندین شرکت تخصصی ردیابی نفتکشها در مصاحبههایی با ایران اینترنشنال، برآورد کردهبودند که صادرات روزانه نفت ایران میتواند در ماههای آتی تا یکسوم کاهش یابد. با این حال، همگی بر این نکته اتفاق نظر داشتند که تحقق چنین سناریویی کاملا به میزان همکاری چین با ایالات متحده بستگی دارد.
چالشهای فزاینده اقتصادی ایران
در حالی که توجه تحلیلگران انرژی بینالمللی و رسانهها عمدتا بر حجم صادرات نفت ایران است، مهمترین مسئله برای ایران و به خصوص برای آمریکا، درآمد حاصل از صادرات نفت است.
دادههای حاصل از سیستمهای ردیابی نفتکشها در ماههای اخیر حاکی از کاهش حدود ۲۵ درصدی حجم صادرات نفت ایران است. با این حال، آمارهای مالی داخلی ایران نشان میدهد که درآمدهای نفتی این کشور به نصف تقلیل یافته و به کمتر از ۱.۸ میلیارد دلار در ماه رسیدهاست.
این امر به روشنی بیانگر هزینههای روزافزونی است که ایران در ماههای اخیر برای دور زدن تحریمهای آمریکا متحمل شدهاست.
در همین ارتباط، معصومه آقاپور، مشاور اقتصادی رئیس جمهور ایران، در ۲۵ فوریه، تنها یک روز پس از آخرین دور تحریمهای آمریکا علیه شرکتها و نفتکشهای مرتبط با صنعت نفت، کمبود شدید ارز خارجی در کشور را تایید کرد.
او اظهار داشت: «ما با مشکل ارزی مواجه هستیم. بگذارید صادقانه بگویم، ترامپ نقش مهمی در وضعیت بازار ارز ما ایفا کردهاست. شرایط طی دو هفته گذشته به شکل تصاعدی برای ما دشوارتر شدهاست.»
از اوایل سپتامبر تاکنون، ارزش ریال، پول ملی ایران، به نصف کاهش یافتهاست. این افت ارزش عمدتا ناشی از شکستهای منطقهای و پیروزی ترامپ در انتخابات بودهاست، رییسجمهوری که متعهد شده صادرات نفت تهران را به طور چشمگیری محدود کند.
این موضوع در شرایطی مطرح میشود که پیشرفتهایی نگرانکننده در بخشهای مختلف برنامه هستهای ایران مشاهده شده است.
اسرائیل هیوم پنجشنبه ۹ اسفند نوشت که آمادگی اسرائیل برای حمله به تاسیسات اتمی ایران حتی در طول جنگ با حماس تقویت شده است زیرا حمله به جمهوری اسلامی و حوثیها در یمن، امکان آموزش عملیاتی را برای ماموریتهای پیچیده فراهم کرده است.
با این حال، حمله احتمالی به تاسیسات هستهای ایران از نظر مقیاس هواپیما و تسلیحات مورد استفاده و همچنین هماهنگی پیچیدهای که بین اسرائیل با نهادهای خارجی لازم است، بسیار پیچیدهتر خواهد بود.
وال استریت ژورنال، ۲۴ بهمن نوشت بر اساس گزارش نهادهای اطلاعاتی آمریکا که در اوایل دوران ریاستجمهوری ترامپ تهیه شده، اسرائیل در حال بررسی طرح حمله به تاسیسات اتمی جمهوری اسلامی است.
واشینگتنپست نیز ۲۴ بهمن گزارش داد احتمال میرود اسرائیل در ماههای آینده تاسیسات فردو و نطنز را در حملهای پیشگیرانه هدف قرار دهد تا پروژه هستهای تهران را بهمدت چند هفته و حتی شاید چند ماه به تاخیر بیندازد.
تضعیف حزبالله و از بین رفتن پدافند موشکی ایران
به گفته اسرائیل هیوم، ضربات سنگین به حزبالله لبنان که به عنوان سپر دفاعی برای جلوگیری از حمله به تاسیسات هستهای جمهوری اسلامی عمل میکرد، یکی از عواملی است که امکان حمله به این تاسیسات را افزایش داده است.
از بین رفتن چهار سامانه پدافند موشکی اس-۳۰۰ ایران در حمله آبان ماه اسرائیل نیز دیگر موضوعی است که فرصت حمله به تاسیسات اتمی ایران را فراهم کرده است.
اسرائیل هیوم نوشت که بر اساس برآوردها، جایگزینی این سیستمها حدود ۹ تا ۱۲ ماه طول میکشد.
دیگر عامل کلیدی برای تصمیمگیری درباره حمله به تاسیسات اتمی جمهوری اسلامی، انتخاب دوباره دونالد ترامپ در مقام رییسجمهوری آمریکاست.
ترامپ که بهعنوان شخصیت سال مجله تایم انتخاب شد، پیش از آغاز به کار رسمی، در گفتوگو با این مجله احتمال حمله نظامی را به ایران رد نکرد.
او در عین حال در مصاحبه با نیویورکپست که ۲۱ بهمن منتشر شد، گفت توافق با جمهوری اسلامی را به بمباران «جهنمی» ایران ترجیح میدهد.
مایکل والتز، مشاور امنیت ملی آمریکا نیز پنج اسفند گفت در مواجهه با جمهوری اسلامی تمام گزینهها همچنان روی میز هستند و افزود که واشینگتن به چیزی کمتر از برچیدن «کل برنامه هستهای» ایران رضایت نخواهد داد.
در همین حال بر اساس نتایج یک نظرسنجی که از سوی دانشگاه هاروارد و موسسه نظرسنجی هریس انجام گرفته است، اکثریت قاطع کسانی که در این نظرسنجی شرکت کردهاند خواهان اجرای حملات پیشگیرانه علیه تاسیسات هستهای ایران، اخراج دائمی حماس از غزه و حمایت از عملیات نظامی اسرائیل علیه این گروه هستند.
پیشرفتهای نگرانکننده در بخشهای مختلف برنامه هستهای ایران
اسرائیل هیوم در گزارش خود نوشت حمله احتمالی به تاسیسات اتمی جمهوری اسلامی در شرایطی مطرح میشود که پیشرفتهای نگرانکنندهای در بخشهای مختلف برنامه هستهای ایران مشاهده شده است.
گیدون سعار، وزیر خارجه اسرائیل، هشت اسفند در مصاحبهای با نشریه پولیتیکو در بروکسل هشدار داد زمان برای متوقف کردن برنامه هستهای تهران رو به اتمام است و شاید برای جلوگیری از تسلیحاتی شدن آن، نیاز به استفاده از «گزینه نظامی» باشد.
به گفته او، اسرائیل اکنون به دنبال جلب حمایت ترامپ برای افزایش فشار بر جمهوری اسلامی است.
همان روز، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بینالمللی انرژی اتمی، نسبت به پیشرفت فزاینده برنامه هستهای جمهوری اسلامی هشدار داد و گفت که با این روند، «مشکل نهتنها کوچکتر نمیشود بلکه بزرگتر خواهد شد».
گروسی گفتوگوهای پشتپرده میان تهران و واشینگتن را رد کرد و گفت «برداشت جدی» او این است که «هیچ کانال پشتپردهای» میان دو طرف فعال نیست.
آژانس بینالمللی انرژی اتمی در گزارش تازه خود که هشتم اسفند منتشر شد، هشدار داد جمهوری اسلامی در سه ماه گذشته بهطور قابل توجهی ذخایر اورانیوم با غنای بالای خود را افزایش داده است و در صورت ادامه این روند، این ذخایر میتواند به شکل نظری، برای ساخت شش بمب هستهای کافی باشد.
پویا بختیاری، از کشتهشدگان اعتراضات خونین آبان ۹۸ است. او ۲۵ آبان ۹۸، پس از شلیک گلوله نیروهای امنیتی جمهوری اسلامی به جمجمهاش در فاز چهار مهرشهر کرج کشته شد.
به گفته یکی از اعضای خانواده بختیاری، شیرپیشه دستکم هشت کیلو از وزن خود را از دست داده و با ادامه حبس در انفرادی زندان زنجان، از نظر روحی نیز در شرایط وخیمی قرار دارد.
او در اعتراض به خودداری مسوولان قضایی از انتقالش به زندان کچویی کرج و بیش از دو سال حبس در انفرادی و قرنطینه، در هفتههای اخیر دو بار اقدام به خودکشی کرده و از دسترسی به خدمات پزشکی محروم مانده است.
صبا بختیاری، عمه پویا، شامگاه شنبه ۲۷ بهمن در گفتوگو با پادکست «سینما رکس» گفت شیرپیشه در زندان دو بار دست به خودکشی زده است.
او در این باره اعلام کرد که این مادر دادخواه پس از آنکه به سلول انفرادی منتقل شد، تلاش کرد برای دومین بار اقدام به خودکشی کند و پرسنل زندان متوجه این امر شدند و نجات پیدا کرد.
به توصیه کارشناسان اگر با کسی یا کسانی روبهرو میشوید که از جملهها و عبارتهایی نشاندهنده افسردگی یا تمایل به پایان زندگی استفاده میکنند، از آنان بخواهید با پزشک متخصص معتمد، نهادهایی که در این زمینه فعالیت میکنند یا فردی مورد اعتماد درباره نگرانیهایشان صحبت کنند. اگر به خودکشی فکر میکنید، در ایران با اورژانس اجتماعی با شماره تلفن ۱۲۳ تماس بگیرید.
منوچهر بختیاری و ناهید شیرپیشه، پدر و مادر پویا، پس از قتل او آشکارا با جمهوری اسلامی مخالفت کردهاند.
شیرپیشه تیرماه ۱۴۰۱ به دست نیروهای امنیتی بازداشت و به زندان کچویی کرج منتقل شد.
این مادر دادخواه در شهریور همان سال با حکم شعبه اول دادگاه انقلاب کرج، بابت اتهاماتی از جمله «اجتماع و تبانی و تبلیغ علیه نظام» به پنج سال زندان محکوم شد.
شیرپیشه نهم آبان ۱۴۰۱ از زندان کچویی کرج به زندان زنجان منتقل شد.
منوچهر بختیاری نیز پس از دادخواهی برای فرزندش بازداشت، محکوم و زندانی شده و دوران حبس خود را در زندان قزوین سپری میکند.
مهرداد بختیاری، عموی پویا، در ندامتگاه مرکزی کرج و آرین شیرپیشه، دایی پویا هم در زندان اوین در حبس به سر میبرند.
مونا و احمد بختیاری، خواهر و عموی پویا نیز ماه جاری با پروندهسازی علیه خود در دستگاه قضایی جمهوری اسلامی مواجه شدند.
خانوادههای دادخواه در سالهای گذشته همواره تحت فشار و آزار جمهوری اسلامی قرار داشته و با احکامی همچون حبس، جزای نقدی و مصادره اموال مواجه شدهاند.
