میدلایست فوروم، اندیشکده محافظهکار آمریکایی، در مقالهای تازه درباره اعتراضهای جاری در ایران با تاکید بر اینکه جمهوری اسلامی نتیجه طبیعی و منطقی روند سیاست در ایران نیست، آن را یک استثنای تاریخی خواند که دیر یا زود جای خود را به نظمی دیگر خواهد داد.
مایکل روبین، پژوهشگر ارشد این اندیشکده و از چهرههای شناختهشده جریان نومحافظهکار در حوزه خاورمیانه که سابقه فعالیت در پنتاگون را نیز دارد، در مقالهای که دوشنبه هشتم دی منتشر شد، اعتصابها و اعتراضهای بازاریان تهران ظرف یکصد سال گذشته را مرور کرده و آنها را «نشانی از فرسوده شدن حمایتها از جمهوری اسلامی در میان یکی از پایگاههای اصلی حامی آن» خوانده است.
او در بخشی از این مقاله نوشته است که جنگ ۱۲روزه میان اسرائیل و جمهوری اسلامی «مشروعیت» حکومت در میان حامیان اصلیاش را از میان برده و حالا دیگر حتی آنها هم دیدهاند که «لافزنیهای رهبر جمهوری اسلامی» درباره قدرت «پوچ» از آب در آمده است.
روبین در ادامه میگوید: «جمهوری اسلامی همواره بیش از آنکه نقطه اوج طبیعی سیر تکامل سیاسی ایران باشد، یک استثنا بوده است و مانند همه رژیمهای انقلابیِ نامحبوب، سرانجام فروخواهد ریخت؛ چه از موج جدید اعتراضها جان سالم به در ببرد و چه نبرد، مسیر آن روشن است: اعتراضها فراگیرتر میشوند، بسامدشان افزایش مییابد و به بخشهای هرچه گستردهتری از جامعه میرسند.»
او در بخشی از مقاله با توضیح وضعیت عراق پس از سقوط صدام، به مسئولیتهای مردم ایران پس از سقوط خامنهای اشاره میکند: «مردم ایران باید شکل حکومت بعدی را تعیین کنند و درباره سرنوشت بازماندگان جمهوری اسلامی و نحوه رفتار با آنها نیز تصمیم بگیرند؛ اینکه باید با اعضایی که بسیاری از آنها مدتهاست هرگونه تعهد ایدئولوژیک را صادقانه کنار گذاشتهاند و صرفا در ازای شغلشان، به وفاداری تظاهر کنند، چه خواهند کرد.»
روبین پیشبینی کرده است که به احتمال زیاد هسته ایدئولوژیک حکومت در واپسین لحظهها «بدون نبرد» قدرت را ترک نخواهد کرد و در روزهای پایانی شاهد «انفجار خشونت» در ایران خواهیم بود.
نویسنده سپس این مساله را پیش روی خوانندگان میگذارد که در چنین شرایطی ایرانیان باید فراتر از تصمیم درباره بازماندگان حکومت، به دیگر ابعاد عدالت انتقالی بپردازند.
او هشدار میدهد که تصمیم ایرانیان رنجکشیده برای انتقامجویی میتواند «چرخهای خونبار» را به حرکت در آورد و از سوی دیگر، «ناکامی در برقراری عدالت و افشای شبکههای سرکوب» نیز مستعد فرو غلتیدن جامعه به دامان یک دیکتاتوری شدیدتر است.
روبین همچنین این مساله را پیش میکشد که نیروهای سپاه پاسداران در صورت شکست هیات جمهوری اسلامی به دست مردم، نیروهای خود را بازسازی و سازماندهی خواهند کرد تا «آرزوی مردم ایران برای آزادی» را در هم بشکنند.
این نویسنده به سرنوشت روشن کشورهایی چون آفریقای جنوبی و رواندا اشاره میکند که با بهرهگیری از کمیسیونهای حقیقت و آشتی توانستند از سناریوهای آلوده به خونخواهی یا دیکتاتوریهای مجدد عبور کنند، هرچند تاکید میکند که ایران، بهدلیل «دوام طولانیمدت حکومت» و «میزان خشونتی که طی دههها -بهویژه علیه اقلیتهایی چون کردها و بلوچها- بهکار گرفته شده، موردی بهمراتب پیچیدهتر» از کشورهای مورد اشاره به شمار میآید.
روبین کلید دوری جستن از احتمال شورش یا جنگ داخلی را «پرداختن به عدالت انتقالی» میداند و در پایان تاکید میکند که جامعه جهانی و خود ایرانیان باید بحث درباره مبانی عدالت انتقالی را آغاز کنند؛ اینکه چه کسانی باید مجازات شوند، چه کسانی باید از سمتهای اجرایی و دولتی محروم و چه کسانی باید بخشیده شوند.
ترامپ دوشنبه هشتم دی پس از دیدار با نتانیاهو در فلوریدا جمهوری اسلامی را «مانع اصلی» تحقق صلح در خاورمیانه معرفی کرد و گفت اقدامات نظامی آمریکا و اسرائیل علیه ایران، مسیر صلح در منطقه را هموار کرده است.
او هشدار داد که واشینگتن تحرکات تهران را «دقیقا» زیر نظر دارد و جمهوری اسلامی در صورت بازسازی توان نظامی، با واکنشی قاطع روبهرو خواهد شد.
همزمان علی شمخانی، عضو شورای عالی دفاع حکومت ایران، در شبکه ایکس نوشت: «در دکترین دفاعی ایران، برخی پاسخها پیش از آنکه تهدید به مرحله اجرا برسد، تعیینتکلیف میشوند.»
شمخانی افزود: «توان موشکی و دفاعی ایران نه قابل مهار است و نه نیازمند اجازه. هر تجاوزی، پاسخ سخت، فوری و فراتر از تصور طراحانش خواهد داشت.»
پیش از این دیدار، یک مقام اسرائیلی که نامش فاش نشده اعلام کرد نخستوزیر اسرائیل قصد دارد اطلاعات تازهای درباره تلاش جمهوری اسلامی برای بازسازی توان نظامی و افزایش تولید تسلیحات متعارف و موشکی در اختیار دولت آمریکا بگذارد.
وضعیت داخلی ایران بحرانی است
در حالی که تجمعهای اعتراضی و اعتصاب بازاریان در تهران، در دومین روز خود به بخشهای مختلف پایتخت گسترش یافت، رییسجمهوری آمریکا پیش از آغاز این در پاسخ به پرسشی درباره حمایت از سرنگونی حکومت ایران گفت حاضر نیست درباره «براندازی حکومت» صحبت کند، اما وضعیت داخلی ایران را بحرانی توصیف کرد.
او با اشاره به تورم شدید و وضعیت اقتصادی ایران گفت: «اقتصادشان از هم پاشیده است و مردم راضی نیستند.»
ترامپ همچنین افزود حکومت ایران اعتراضهای مردمی را با خشونت سرکوب میکند و گفت: «هر بار تجمعی شکل میگیرد، تیراندازی میکنند و مردم را میکشند.»
همزمان محمدمهدی بابایی، روزنامهنگار حامی حکومت، ضمن اشاره به اعتراضهای بازاریان تهران، در کانال تلگرامی خود نوشت: «از نیروهای مسلح درخواست دارم قبل از اینکه دوباره ورودی سیلوهای موشکی ما را بزنند، به اسرائیل حمله پیشدستانه کنید.»
سایتهای جدید هستهای
ترامپ در بخش دیگری از سخنانش گفت بر اساس اطلاعاتی که دریافت کرده، ایران «هنوز هستهای نشده»، اما ممکن است در این مسیر حرکت کند.
او افزود: «سایتها نابود شدهاند، اما آنها دارند به سایتهای دیگر نگاه میکنند. این چیزی است که من شنیدهام و در حال بررسی است.»
رییسجمهوری آمریکا تاکید کرد جمهوری اسلامی «قرار نیست به همان جایی که بود برگردد»، اما هشدار داد که تهران به دنبال استفاده از مکانهای دیگری است و گفت: «اگر دارند این کار را میکنند، دارند اشتباه بزرگی مرتکب میشوند.»
بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی ۲۹ آذر ساخت بمب اتمی را «سادهترین کار» برای حکومت خواند و گفت: «ما در موضوع هستهای به لبه قدرت رسیدیم و در مرحلهای قرار داریم که دیگر موضوع مجهولی برایمان باقی نمانده است.»
ترامپ همچنین با اشاره به بمبافکنهای راهبردی بی-۲ که در جنگ ۱۲ روزه، سایتهای هستهای جمهوری اسلامی را هدف گرفتند، گفت: «امیدوارم کاری نکنند، چون نمیخواهیم سوخت یک بی-۲ را هدر بدهیم؛ این یک سفر ۳۷ ساعته رفتوبرگشت است.»
ترامپ: تهران به دنبال توافق است
رییسجمهوری آمریکا با تاکید بر این که جمهوری اسلامی باید پیشتر با واشینگتن به توافق میرسید، گفت: «من این گزینه را به آنها دادم. گفتم میتوانید توافق کنید، انجامش بدهید. اما حرفم را باور نکردند. حالا باورم کردهاند.»
به گفته ترامپ، توافق همچنان «انتخاب عاقلانهتر» برای تهران است.
منابع ایراناینترنشنال ۱۷ آذر خبر دادند دولت آمریکا در پاسخ به درخواست مسعود پزشکیان از عربستان برای میانجیگری با هدف ازسرگیری مذاکره با آمریکا، یک بار دیگر بر شرایط سهگانه خود از جمله تعطیلی کامل غنیسازی، انحلال نیروهای نیابتی و محدود شدن برنامه موشکی تهران تاکید کردهاست.
ترامپ ۲۷ آبان در نشست خبری مشترک با محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، گفته بود: «جمهوری اسلامی به شدت خواهان دستیابی به توافق است و ما مشغول گفتوگو با آنها هستیم.»
ترامپ: با کشتن سلیمانی به صلح رسیدیم
رییسجمهوری آمریکا دوشنبه در فلوریدا گفت: «شروع صلح خاورمیانه با کشتن قاسم سلیمانی بود. همهچیز با سلیمانی شروع شد، آدم بدی که کارهای بدی میکرد، به افراد زیادی آسیب زد و سربازان آمریکایی و سربازان دیگر را کشت. اما نقطه شروع دقیقا همانجا بود و احتمالا همان نقطه آغاز محسوب میشود. بعد از آن هم مسیر ادامه پیدا کرد.»
ترامپ تاکید کرد که به باورش، ضربهزدن به توان نظامی ایران باعث شد «صلح خاورمیانه ممکن شود».
او گفت: «کشورهای عربی نمیتوانستند بر سر صلح در خاورمیانه به توافق برسند، چون جمهوری اسلامی مثل یک ابر تیره روی همهچیز سایه انداخته بود و توافق در منطقه ممکن نبود.»
نتانیاهو نیز ۱۵ مهر در پیامی به مناسبت سالگرد هفتم اکتبر، گفته بود: «ما محور جمهوری اسلامی را شکستیم، چهره خاورمیانه را دگرگون کردیم و با هم پایندگی اسرائیل را تضمین خواهیم کرد.»
فایننشیالتایمز، دوشنبه هشتم دیماه نوشت درحالیکه جمهوری اسلامی هنوز درگیر پیامدهای جنگ ۱۲ روزه است، سقوط تاریخی ارزش ریال در ایران، فشار را بر رهبران جمهوری اسلامی افزایش داده است.
جمهوری اسلامی پس از جنگ ۱۲ روزه بهدلیل تشدید تحریمهای خارجی و دشواری بیشتر فروش نفت، بیش از پیش در تنگنا قرار گرفته است و نرخ رسمی تورم سالانه در ۱۲ ماه منتهی به آذر ۱۴۰۴ به ۴۲.۲ درصد رسیده است.
فایننشالتایمز نوشته خشم عمومی ناشی از افزایش نرخ دلار در ایران سبب شد تا فروشندگان لوازم الکترونیکی در مرکز تهران یکشنبه دست به اعتراض بزنند و دوشنبه نیز کسبه بازار بزرگ تهران به این اعتصاب بپیوندند.
اشاره این روزنامه به اعتراضات بازار موبایل علاءالدین و مجتمع تجاری چارسو در خیابان جمهوری تهران است. گزارشها و ویدیوهای منتشرشده از اعتراضات در روز یکشنبه نشان میدهد در بازار شوش تهران نیز بازاریان و مردم تجمع اعتراضی برگزار کردهاند.
ویدیوهایی که در شبکههای اجتماعی منتشر شده، نشان میدهد نیروهای ضدشورش با استفاده از گاز اشکآور تلاش کردهاند تجمعها را متفرق کنند.
این اعتراضات چنان گسترده شده که در رسانههای رسمی جمهوری اسلامی هم بازتاب یافته و صداوسیما هم تایید کرده که معترضان خواستار «ثبات نرخ ارز» هستند.
خبرگزاری تسنیم، وابسته به سپاه پاسداران هم با اشاره به این اعتراضها نوشت اگرچه خشم عمومی نسبت به افزایش قیمتها قابل درک است، اما «ناامنی هیچ مشکلی را حل نمیکند و تنها به سود کسانی است که ایرانِ ویران میخواهند»؛ عبارتی که بهنظر میرسد اشارهای غیرمستقیم به اسرائیل باشد.
فایننشیالتایمز در ادامه گزارش خود با اشاره به دوبرابر شدن قیمت طلا از زمان پایان جنگ ۱۲ روزه در تیرماه تا کنون نوشت این افزایش هم بازتاب افزایش قیمتهای جهانی است و هم رشد تقاضا در بازار داخلی.
بر اساس این گزارش، این چرخه نزولی اقتصادی به شکلگیری یک بحران گستردهتر مشروعیت برای رهبران جمهوری اسلامی دامن زده است؛ بحرانی که در آن بخشهای رو به گسترشی از جامعه خواستار اصلاحات عمیق سیاسی، اقتصادی و اجتماعی هستند.
مقامهای جمهوری اسلامی تاکنون با گسترش برخی آزادیهای محدود اجتماعی و فرهنگی ــ از جمله کاهش سختگیریها در پوشش زنان ــ و توسعه برنامههای کوپن و یارانه غذایی برای خانوارهای کمدرآمد به این فشارها واکنش نشان دادهاند.
این گزارش، اخبار مربوط به برکناری محمدرضا فرزین، رییس کل بانک مرکزی را از قول سعید لیلاز، فعال اقتصادی اصلاحطلب، نوعی «قربانیتراشی» برای نسبت دادن آشفتگی اقتصادی به یک فرد ارزیابی کرده است.
فایننشیالتایمز با اشاره گفتوگوهایی با شهروندان ایرانی، سطح پایین دستمزد (حدود ۱۰۰ دلار در ماه برای کارگران) را با هزینههای فزاینده زندگی مقایسه کرده است. شهروندان ایرانی در گفتوگو با فایننشالتایمز گفتند قیمت مواد غذایی در فروشگاههای ایران به دلار افزایش مییابد و آنها برخی اقلام خوراکی را بهدلیل افزایش قیمت کنار گذاشتهاند.
آنچه امروز در قالب اعتراضات معیشتی، اعتصاب بازاریان و تجمعهای پراکنده اما پیوسته در شهرهای مختلف ایران جریان دارد، ادامه همان مسیر دی ۹۶ است. مسیری که در آن اقتصاد به زبان مشترک اعتراض ضدحکومتی تبدیل شده است.
دی ۹۶، عبور از مطالبات صنفی به نفی کلیت نظام
اعتراضات دی ۹۶ با شعارهای اقتصادی آغاز شد: گرانی، بیکاری، فساد و کاهش قدرت خرید. اما این اعتراضات خیلی زود از سطح مطالبات معیشتی عبور کرد و به چالشی مستقیم علیه کل ساختار جمهوری اسلامی بدل شد.
شعارهایی مانند «اصلاحطلب، اصولگرا/ دیگه تمومه ماجرا»، «مرگ بر دیکتاتور» و «نه غزه، نه لبنان/ جانم فدای ایران»، نشان داد مردم دیگر نه دولت وقت، نه جناحهای درون حاکمیت، بلکه تمام نظام سیاسی را مسئول وضعیت موجود دانسته و میدانند.
دی ۹۶ نقطه پایان توهم اصلاح از درون و نقطه عطف اعتراضات کاملا ضدحکومتی با شعارهایی تازه بود.
در این مقطع، اقتصاد نقشی فراتر از یک عامل محرک ایفا کرد و به محل فروپاشی مشروعیت نظام تبدیل شد.
ناتوانی حکومت در تامین حداقلهای معیشتی، مستقیما زیر سوال رفتن اصل حاکمیت را به دنبال داشت.
اعتراضات معیشتی امروز، همان خشم در مرحلهای عمیقتر
اعتراضات معیشتی اخیر - از بازار تهران تا مراکز تجاری و صنفی - در ظاهر حول محور سقوط ارزش ریال، جهش قیمت دلار، رکود شدید و نابودی کسبوکارها شکل گرفته است، اما همانند دی ۹۶، این اعتراضات به سرعت از سطح صنفی عبور کرده و ماهیتی آشکارا ضدحکومتی پیدا کرده است.
شعارهای معترضان، بهویژه در بازار که زمانی یکی از پایگاههای سنتی حکومت محسوب میشد، نشان میدهد اعتراض دیگر محدود به سیاستهای اقتصادی یا تصمیمهای مقطعی نیست و کلیت نظام، ساختار تصمیمگیری، فساد سیستماتیک و ناکارآمدی مزمن جمهوری اسلامی، هدف قرار گرفته است.
این نکته اهمیت ویژهای دارد: وقتی بازاریان و فعالان اقتصادی - یعنی گروههایی که مستقیما با ثبات و نظم اقتصادی سر و کار دارند - به خیابان میآیند و شعارهای ضدحکومتی سر میدهند، نشانهای روشن از ریزش در پایگاههای اجتماعی نظام است.
شعارهای حمایت از پهلوی، عبور از نفی صرف به جستوجوی جایگزین
یکی از شاخصترین ویژگیهای اعتراضات کنونی، ظهور و تکرار شعارهای حمایت از شاهزاده رضا پهلوی در کنار شعارهای معیشتی و ضدحکومتی است. این شعارها صرفا نوستالژیک نیستند، بلکه حامل یک پیام سیاسی روشناند.
در دی ۹۶، تمرکز اصلی بر نفی کلیت نظام بود اما امروز، در بخشی از اعتراضات، جامعه از مرحله «نه گفتن» عبور کرده و به مقایسه و طرح آلترناتیو رسیده است. حمایت نمادین از دوره پهلوی در بستر اعتراضات اقتصادی نشان میدهد بخشی از معترضان، فروپاشی اقتصادی را نتیجه مستقیم جمهوری اسلامی میدانند و بهدنبال مدلی متفاوت از حکمرانی هستند.
این تحول، بیانگر سیاسی شدن عمیق بحران معیشت و تبدیل شدن آن به پروژهای تمامعیار علیه حکومت است.
اقتصاد، پاشنه آشیل و عامل فرسایش رژیم
در هر دو مقطع - دی ۹۶ و اعتراضات امروز - اقتصاد نقطه آغاز بوده است، اما نتیجه هر بار سیاسیتر شده است.
جمهوری اسلامی در چهار دهه گذشته نشان داده که توان سرکوب دارد اما توان حل پایدار بحران اقتصادی را ندارد.
وقتی فقر، تورم و بیثباتی به تجربه روزمره اکثریت جامعه تبدیل میشود، سرکوب دیگر کارکرد بازدارنده خود را از دست میدهد. به همین دلیل، اعتراضات معیشتی امروز به ضدحکومتیترین شکل اعتراض در ایران بدل شدهاند. اعتراضاتی که نه خواهان اصلاح سیاستها، بلکه نشانهگیر اصل نظام هستند.
آیا تاریخ در حال تکرار است؟
یک پرسش کلیدی: آیا اعتراضات امروز تکرار دی ۹۶ است؟ پاسخ کوتاه این است: بله؛ اما در سطحی عمیقتر و رادیکالتر.
دی ۹۶ آغاز راه بود. لحظهای که مردم نشان دادند اقتصاد میتواند به اعتراض سیاسی علیه کل نظام تبدیل شود. اعتراضات معیشتی امروز، ادامه همان مسیر است، اما با تجربهای انباشتهتر، خشم عریانتر و افقی سیاسیتر.
اگر در دی ۹۶ نفی نظام غالب بود، امروز علاوه بر نفی، جستوجوی جایگزین نیز وارد میدان شده است.
در این معنا، تاریخ نه دقیقا تکرار، بلکه تکمیل میشود، و اقتصاد همچنان همان نقطهای است که از آن، مشروعیت جمهوری اسلامی فرسوده میشود و اعتراضات ضدحکومتی جان میگیرد.
رکود شدید قدرت خرید را از مردم گرفته است و تورم در حال بالا بردن قیمتها است. نرخ ارز، افسار گسیخته و هر روز در حال فتح رکوردی جدید است. وعدههای مسئولان، هرسال بازیافت و تکرار میشود اما در واقع سال به سال، دریغ از پارسال.
تلاش بازاریان برای زنده نگه داشتن کسب و کارشان به نبردی ناامیدانه تبدیل شده است؛ آنها در حالیکه نقش و سودی در بالا رفتن قیمتها ندارند، به گرانفروشی متهم میشوند و اگر جنس را به قیمتهای دستوری نفروشند، به احتکار و اختلال در بازار متهم میشوند. اگر هم بفروشند، باید همان کالا را با قیمتی به مراتب بالاتر از نرخ فروش قبلی جایگزین کرده و زیان کنند.
هزینه اجاره و سرقفلی املاک تجاری در ایران، مدتهاست که از حاشیه سود کسب و کارها سبقت گرفته است. در همین حال، فرآیند تخصیص ارز برای واردات ماهها طول میکشد و فشار برای فروش ارزانقیمت ارز صادراتی به ضرر منتهی میشود.
در سالهای اخیر، جمهوری اسلامی کوشیده تا بازار را از طریق سامانههای حکومتی رصد کرده و به مرور تمام حلقههای زنجیره تامین و تولید و توزیع را به کنترل خود در بیاورد. سامانههای ناکارآمد و پیچدرپیچی که جریان سیال و پرخروش تجارت را پشت سدی از قوانین و مقررات حکومتی و امنیتی متوقف کردهاند. سدی که البته خودیها به راحتی از آن میگذرند.
این سامانهها، ریز و درشت اطلاعات تجاری کسبه را جمعآوری کرده و عملا شبیه راهزنان سرگردنه هیچ فرصتی را برای تیغ زدن خریدار و فروشنده از دست نمیدهند.
ادامه این مطلب را در اینجا بخوانید
