در حالی که مدارس تیزهوشان در ایران معمولا به‌عنوان سکوی ورود به دانشگاههای برتر در نظر گرفته می‌شوند، یافته‌های پژوهشی تازه نشان می‌دهد فضای رقابتی شدید در این مدارس برای بسیاری از دانش‌آموزان به اضطراب، فرسودگی و تنش در روابط دوستانه می‌انجامد.
این پژوهش را علیرضا قاسمی، زهرا مصباح فلاطونی، مرتضی کدخدا، نگین نیک‌بین، مینو میری و مصطفی صفاری، پژوهشگران دانشگاههای فردوسی مشهد، بیرجند و فرهنگیان تهران، انجام دادند.
در این مطالعه که نتایج آن در آخرین شماره فصل‌نامه «مطالعات روان‌شناسی تربیتی» دانشگاه سیستان و بلوچستان منتشر شد، پژوهشگران به بررسی تجربیات دانش‌آموزان از پدیده «رقابت‌جویی تحصیلی» در مدارس تیزهوشان پرداختند.
رقابت؛ از افزایش انگیزه تا کمال‌گرایی
بر اساس یافته‌های پژوهش، شمار زیادی از دانش‌آموزان رقابت را در آغاز تجربه‌ای مثبت می‌دانند که به افزایش تلاش و بهبود عملکرد تحصیلی منجر می‌شود.
به گفته یکی از دانش‌آموزان مصاحبه‌شونده، رقابت برای او مانند «یک موتور محرک درونی» عمل می‌کند و هر زمان جو رقابتی در کلاس افزایش می‌یابد، تلاش او هم چند برابر می‌شود.
پژوهشگران در این خصوص توضیح می‌دهند که رقابت سالم می‌تواند «سخت کوشی»، «انگیزه درونی» و «کمال‌گرایی مثبت» را تقویت کند.
با این وجود، نتایج تحقیق نشان می‌دهد در فضای «گلچین‌شده» مدارس تیزهوشان، مرز میان افزایش انگیزه و فشار در اثر رقابت ممکن است برای بسیاری از دانش‌آموزان به‌سادگی از بین برود.
احساس ناکافی بودن و بی‌خوابی شبانه
بخش اصلی این مطالعه به پیامدهای روانی روحیه رقابت‌جویی می‌پردازد. بسیاری از شرکت‌کنندگان در این پژوهش رقابت ناسالم را با افزایش «احساس ناکامی» و «خودسرزنشی» مرتبط می‌دانند.
یک دانش‌آموز در این خصوص می‌گوید: «رقابت باعث می‌شد اگر خوب درس نخونم، عذاب وجدان بگیرم. باعث ایجاد حس رفتار بد رقابت‌طلب در من شده... گاها باعث شده حس ناکافی بودن داشته باشم. خودم رو سرزنش می‌کردم.»
نتایج تحقیق حاکی از آن است که تاثیرات حس رقابت شدید و ناسالم تنها در بعد روانی خلاصه نمی‌شود و اثرات نامطلوب جسمی نیز به همراه دارد.
یکی از دانش‌آموزان از تجربه خود این‌گونه می‌گوید: «هر زمانی که رقابت شدت می‌گیره، ابرو و مژه‌هام می‌ریزن. می‌فهمم به‌خاطر رقابته، چون استرس بهم وارد می‌شه.»
بر اساس یافته‌ها، دغدغه نمره و رقابت مداوم با هم‌کلاسی‌ها ذهن بسیاری از دانش‌آموزان را تا نیمه‌های شب درگیر نگه می‌دارد و باعث بی‌خوابی آن‌ها می‌شود.
پژوهشگران با استناد به روایت‌های دانش‌آموزان هشدار می‌دهند حس رقابت شدید، شماری از آن‌ها را «همیشه خسته و بی‌انرژی» کرده و موجب کاهش کیفیت زندگی تحصیلی و آسیب به سلامت روانی و جسمی‌شان شده است.
دوستی‌هایی که زیر بار رقابت می‌شکنند
به گفته دانش‌آموزان، رقابت در مدارس تیزهوشان تنها به نمره و رتبه محدود نمی‌شود و روابط بین‌فردی را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد.
بر این اساس، دانش‌آموزان در کلاس حتی برای اختلاف نمره‌ای در حد «یک‌صدم» با یکدیگر رقابت می‌کنند و همین امر موجب تضعیف یا از بین رفتن برخی دوستی‌ها شده است.
در محیط خانواده هم، به روایت دانش‌آموزان، مقایسه فرزندان با یکدیگر آتش رقابت را تندتر می‌کند.
قاسمی و همکاران معتقدند ترکیب انتظارهای بالای خانواده و جو رقابتی در مدرسه برای بخشی از دانش‌آموزان به «فشاری دائمی برای بهتر بودن» تبدیل شده است.
راهکارها و نقش مدرسه
در بخش دیگری از پژوهش، از دانش‌آموزان درباره شیوه‌های مقابله با فشار رقابت پرسش شده است.
شماری از آنان می‌گویند برای حفظ آرامش خود می‌کوشند حس رقابت‌جویی را «پنهان» کنند و آن را در رفتار و ظاهر نشان ندهند.
یک شرکت‌کننده توضیح می‌دهد: «از یه جایی به بعد، برای آرامش خودمون مجبور بودیم این رقابت رو بین خودمون پنهون کنیم. این کار باعث می‌شد تا حداقل کمی از لحاظ روحی کمتر به هم بریزیم.»
گروهی دیگر نیز تصمیم گرفته‌اند به‌جای مقایسه دائمی خود با دیگران، روی «یادگیری عمیق»، «فهمیدن مطالب» و «پیشرفت شخصی» تمرکز کنند، ضعف‌های خود را بپذیرند، هدف‌های کوچک‌تر برای خود تعیین کنند و با دوستانی که کمتر اهل رقابت هستند، وقت بگذرانند.
در نتیجه‌گیری این مقاله آمده است اگرچه رقابت تحصیلی در مدارس تیزهوشان می‌تواند تلاش و انگیزه را افزایش دهد، «سطوح بالای آن اثرات مخربی بر یادگیری، کیفیت زندگی تحصیلی و سلامت روان دانش‌آموزان» دارد.
از این رو، بازتعریف مفهوم رقابت در محیط مدرسه و آموزش شیوه‌های رقابت سالم بر عهده معلمان و مشاوران است.
داده‌های این پژوهش از مصاحبه با ۱۸ دانش‌آموز دختر و پسر پایه‌های دهم تا دوازدهم ساکن شهرستان قاینات در سال تحصیلی ۱۴۰۲ تا ۱۴۰۳ به دست آمده است.
