تیک‌تاک و مهندسی اعتیاد: الگوریتم‌ها ما را با خود خواهند برد
در جهان امروز، زمان به کالایی کمیاب و توجه انسانی به منبعی قابل استخراج بدل شده است. در این میان، تیک‌تاک بیش از هر شبکه‌ای توانسته است از این منبع نامرئی سود ببرد.
در جهان امروز، زمان به کالایی کمیاب و توجه انسانی به منبعی قابل استخراج بدل شده است. در این میان، تیک‌تاک بیش از هر شبکه‌ای توانسته است از این منبع نامرئی سود ببرد.
مقاله اخیر واشینگتن‌پست با تحلیل داده‌های واقعی بیش از ۸۰۰ کاربر آمریکایی نشان می‌دهد که این اپ نه صرفا یک ابزار سرگرمی، بلکه سامانه‌ای پیچیده برای تربیت رفتار و مهندسی وابستگی ذهنی است.
بر اساس داده‌های این تحقیق، کاربرانی که در آغاز روزانه ۲۵ دقیقه در تیک‌تاک وقت می‌گذراندند، در عرض سه ماه زمان مصرف خود را به بیش از ۵۰ دقیقه افزایش دادند.
در میان کاربران نوجوان، حتی نوبت‌های تماشای متوالی تا ۹۰ دقیقه در یک نشست ثبت شده است.
الگوریتم تیک‌تاک با تحلیل سرعت سوایپ، مدت توقف روی هر ویدیو، و بازه‌های بازگشت به اپلیکیشن، الگوهای روانی و عصبی هر فرد را می‌آموزد و متناسب با آن، پاداش‌های لحظه‌ای و تحریک‌کننده دوپامین تولید می‌کند؛ همان ماده‌ای که در اعتیادهای رفتاری و شیمیایی نقش اساسی دارد.
مطالعه واشنگتن‌پست نشان می‌دهد که کاربران سبک‌مصرف در سه ماه نخست بیشترین افزایش استفاده را تجربه کرده‌اند. الگوریتم در واقع با تقویت تدریجی رفتار، از مصرف سبک به وابستگی مزمن می‌رسد.
پژوهشگران در داده‌ها مشاهده کردند که در پایان دوره، فاصله زمانی بین دو بار باز کردن اپ در روز از ۴ ساعت به کمتر از ۴۵ دقیقه کاهش یافته است؛ نشانه‌ای از تغییر رفتار از تصمیم آگاهانه به واکنش خودکار (automatic behavior).
از دیدگاه علوم اعصاب، این روند به مرور قشر پیش‌پیشانی مغز — بخش کنترل ارادی و تمرکز — را تضعیف می‌کند و با فعال‌سازی مدار پاداش، باعث می‌شود کاربر نتواند از چرخه اسکرول بی‌پایان جدا شود.
متخصصانی که در گزارش واشینگتن‌پست با آنان گفت‌وگو شده، می‌گویند: «وقتی مغز به دریافت پاداش در هر چند ثانیه عادت کند، دیگر برای پاداش‌های تاخیری مثل مطالعه یا کار، انگیزه‌ای ندارد.»
اما ابعاد اقتصادی این وابستگی نیز حیرت‌انگیز است. در سال ۲۰۲۵، تیک‌تاک بیش از ۱٫۵۹ میلیارد کاربر فعال ماهانه در سراسر جهان دارد. در ایالات متحده، حدود ۱۷۰ میلیون نفر از این پلتفرم استفاده می‌کنند — یعنی بیش از نیمی از جمعیت بزرگسال کشور.
طبق داده‌های وب‌سایت Business of Apps، درآمد جهانی تیک‌تاک در سال ۲۰۲۴ حدود ۲۳ میلیارد دلار بوده و پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۲۵ این رقم به ۳۳ میلیارد دلار برسد. حدود ۷۷ درصد این مبلغ از تبلیغات به دست می‌آید و باقی از خریدهای درون‌اپ و تجارت داخلی. تنها در بازار آمریکا، درآمد تبلیغاتی تیک‌تاک در سال گذشته بیش از ۱۰ میلیارد دلار برآورد شده است.
این سود نجومی مستقیماً از زمان و توجه کاربران تامین می‌شود؛ همان دقیقه‌هایی که در قالب میلیاردها سوایپ، به داده‌های رفتاری تبدیل شده و سپس فروخته می‌شوند.
در واقع، هر ویدیو در تیک‌تاک یک «آزمایش رفتاری» است که نتیجهاش به الگوریتم بازمیگردد تا واکنش بعدی کاربر را دقیقتر پیش‌بینی کند.
در ایران نیز با وجود فیلترینگ و محدودیتهای دسترسی، تیک‌تاک بهویژه در میان جوانان و تولیدکنندگان محتوای کوتاه محبوبیت فزایندهای دارد.
داده‌های پلتفرم DataReportal نشان می‌دهد که در ژانویه ۲۰۲۵ حدود ۴۸ میلیون حساب فعال شبکههای اجتماعی در ایران وجود داشته است. با توجه به برآوردهای منابع تبلیغاتی، میتوان تخمین زد که میان ۴ تا ۶ میلیون کاربر ایرانی بهطور فعال و اغلب با استفاده از ویپیان از تیک‌تاک استفاده می‌کنند.
این عدد ممکن است کوچک به نظر برسد، اما به نسبت محدودیتها، نشانگر رشد سریع محبوبیت محتوای ویدئویی کوتاه و تمایل جوانان ایرانی به حضور در فضای جهانی است.
نویسندگان واشینگتن‌پست در بخش پایانی مقاله با اشاره به همین وابستگی جهانی هشدار میدهند که الگوریتم تیک‌تاک نهتنها الگوی مصرف رسانهای، بلکه ساختار تمرکز ذهنی نسل جوان را بازنویسی کرده است.
هر ویدیو کوتاه با تحریک احساسی سریع و پیشبینیناپذیر، مغز را در وضعیت انتظار دائمی پاداش نگه میدارد؛ وضعیتی که از نظر روانشناختی مشابه شرطیسازی در قمار است.
با وجود این، گزارش به راهکارهایی نیز اشاره می‌کند: خاموش کردن اعلانها، حذف اپ از صفحه اصلی، محدود کردن زمان استفاده، و جایگزینی فعالیتهای فوری با پاداش‌های بلندمدت مانند مطالعه، پیادهروی یا ارتباط حضوری.
در یک آزمایش میدانی کوچک، کاربرانی که این روشها را به کار گرفتند، در عرض دو هفته میانگین زمان استفاده روزانه خود را ۲۵ درصد کاهش دادند.
در نهایت، پرسش اصلی این است: در جهانی که پلتفرمها قادرند رفتار ما را پیش‌بینی و حتی شکل دهند، مرز میان آزادی و کنترل کجاست؟
تیک‌تاک، مانند آینهای درخشان از عصر دیجیتال، نشان می‌دهد که اعتیاد دیگر فقط در مواد مخدر یا قمار خلاصه نمیشود؛ بلکه در نوک انگشتان ما جریان دارد. به نظر می رسد تیک‌تاک فقط ویدیو پخش نمیکند؛ ذهن انسانها را بازنویسی می‌کند.
