فرش دستباف ایرانی، که قرن‌ها به عنوان یکی از مهم‌ترین نمادهای فرهنگی و هنری کشور شناخته می‌شد و جایگاهی ممتاز در بازارهای جهانی داشت، این روزها با بحرانی بی‌سابقه مواجه است.
صادراتی که در دهه ۱۹۹۰ بیش از دو میلیارد دلار درآمد برای ایران به همراه داشت، اکنون به حدود ۴۰ میلیون دلار کاهش یافته است؛ رقمی که به نوشته خبرگزاری فرانسه نشان‌دهنده سقوطی بیش از ۹۵ درصدی است. بسیاری از کارشناسان این وضعیت را نه تنها نتیجه مستقیم تحریم‌های بین‌المللی بلکه حاصل مجموعه‌ای از مشکلات اقتصادی و مدیریتی در داخل ایران می‌دانند.
سقوط بازار پس از تحریم‌ها
بازگشت تحریم‌های ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ نقطه عطفی در رکود صنعت فرش ایران بود. این تحریم‌ها دسترسی به بزرگ‌ترین بازار فرش ایرانی یعنی آمریکا را قطع کرد؛ بازاری که به گفته مقام‌های دولتی، بیش از ۷۰ درصد صادرات فرش دستباف ایران را به خود اختصاص داده بود. زهرا کمانی، رئیس مرکز ملی فرش ایران، در گفت‌وگویی تلویزیونی تصریح کرده است: «با اعمال تحریم‌های ظالمانه آمریکا، بزرگ‌ترین مشتری فرش ایران را از دست دادیم و این ضربه‌ای جبران‌ناپذیر بود.»
آمارهای رسمی گمرک ایران نشان می‌دهد صادرات فرش در سال گذشته خورشیدی تنها ۴۱.۷ میلیون دلار بوده است. این میزان به ۵۵ کشور ارسال شده که آلمان، امارات متحده عربی، ژاپن و چین در صدر خریداران قرار داشته‌اند. با این حال، این ارقام فاصله چشمگیری با دوران رونق فرش دارد، زمانی که این صنعت در کنار نفت به عنوان یکی از ستون‌های اصلی صادرات ایران محسوب می‌شد.
رقبا جای خالی ایران را پر کردند
رکود صنعت فرش ایران فرصت مناسبی برای کشورهای رقیب چون هند، چین، نپال و پاکستان فراهم کرد تا سهم خود را از بازار جهانی افزایش دهند. این کشورها با تولید فرش‌هایی با قیمت پایین‌تر توانستند بخش بزرگی از بازارهای سنتی ایران را در اختیار بگیرند. حتی بخشی از این تولیدات راهی بازار داخلی ایران شده و فروشندگان فرش ایرانی از کاهش فروش در داخل نیز گلایه دارند. حامد نبی‌زاده، یکی از تجار باسابقه فرش، می‌گوید: «امروز ایران از هند، ترکیه و چین فرش وارد می‌کند و این موضوع باعث شده بخشی از مشتریان داخلی هم به سمت محصولات خارجی گرایش پیدا کنند.»
گردشگری و تغییر ذائقه
به نوشته خبرگزاری فرانسه کاهش ورود گردشگران خارجی نیز یکی دیگر از ضربههای سنگین به این صنعت بوده است. دههها گردشگران غربی هنگام سفر به ایران فرش دستباف را به عنوان یادگاری یا هدیه خریداری میکردند، اما با صدور هشدارهای امنیتی و تداوم روابط پرتنش ایران با جهان، شمار توریستها به شدت کاهش یافته است. نبی‌زاده میافزاید: «حتی معدود گردشگرانی که به ایران میآیند، کمتر علاقهای به خرید فرش دارند. از یک سو قیمتها بالاست و از سوی دیگر سلیقه مصرفکنندگان تغییر کرده است. خرید یک فرش ابریشمی ۳۰ تا ۴۰ هزار دلاری برای بسیاری از اروپاییها هم دشوار است.»
مشکلات ساختاری و اقتصادی
کارشناسان دلایل رکود را فراتر از تحریم‌ها می‌دانند. سیاستهای نادرست ارزی و محدودیت در بازگرداندن درآمدهای صادراتی، هزینه بالای تولید و نبود حمایت مؤثر دولتی همگی دست به دست هم دادهاند تا این صنعت تاریخی را به مرز نابودی بکشاند. سقوط ارزش ریال در برابر دلار نیز موجب شده حتی بازار داخلی برای فرش دستباف در معرض خطر قرار گیرد. خانوادههای ایرانی که فرش را بخشی جداییناپذیر از جهیزیه میدانستند، اکنون به خرید فرش ماشینی روی آوردهاند. شیما، دختر ۳۱ سالهای که در آستانه ازدواج است، به خبرگزاری فرانسه می‌گوید: «همیشه دوست داشتم جهیزیهام فرش دستباف باشد، اما خانوادهام توان خرید نداشتند و مجبور شدیم فرش ماشینی انتخاب کنیم.»
امید به احیا یا پایان یک دوران؟
مقام‌های دولتی همچنان از امکان احیای این صنعت سخن میگویند. محمد آتابک، وزیر بازرگانی، تابستان امسال اعلام کرد: «بازارهای بین‌المللی مهمی را از دست دادهایم، اما امیدواریم با اصلاح قوانین تجاری و ارزی بتوانیم این صنعت را دوباره زنده کنیم.» او همچنین به توافقهای جدید برای تسهیل صادرات فرش اشاره کرده است.
با این حال، بسیاری از فعالان صنعت فرش معتقدند تنها راه نجات، توجه به نیازها و سلیقههای جدید بازار است. نبی‌زاده می‌گوید: «باید بر اساس روندهای روز در دکوراسیون فرش تولید کنیم و از تعصب نسبت به طرحهای قدیمی دست برداریم. ایجاد برندینگ قوی برای فرش و استفاده از شبکههای اجتماعی برای جذب مشتریان آنلاین میتواند بخشی از راهحل باشد.»
میراثی در خطر فراموشی
فرش ایرانی که پیشینه آن به دوران باستان بازمیگردد، امروز بیش از هر زمان دیگری در معرض خطر قرار دارد. با کاهش مشتریان داخلی و بین‌المللی و سلطه رقبای کمهزینه بر بازار جهانی، بیم آن میرود که فرش دستباف ایرانی به جایگاه یک یادگار تاریخی تنزل پیدا کند؛ میراثی گرانبها که روزگاری افتخار ملی بود، اما اکنون رشتهای نازک آن را از نابودی کامل جدا می‌کند.
