خبرگزاری رویترز در گزارشی به بررسی جایگاه و نقش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای جلوگیری از توسعه سلاح هسته‌ای در جهان پرداخته و پیامدهای فقدان بازرسی از برنامه‌های هسته‌ای کشورها را بررسی کرده و از جمله به ابعاد و نتایج خروج بازرسان این آژانس از ایران اشاره کرده است.
بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در جریان درگیری اخیر میان اسرائیل و جمهوری اسلامی در تهران حضور داشتند، به دلایل امنیت جمعه ۱۳ تیر به‌صورت زمینی از ایران خارج شدند.
به‌نوشته رویترز، وقتی کشوری قصد دارد یک برنامه صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای را آغاز کند، نخستین گام، دادن تعهد رسمی به عدم تولید سلاح هسته‌ای است. این تعهد، در قالب پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT)، از سوی جامعه جهانی مورد راستی‌آزمایی قرار می‌گیرد.
با امضای این پیمان، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، نهاد ناظر جهانی در حوزه هسته‌ای، وارد عمل می‌شود تا به‌طور مستمر و فنی، صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای آن کشور را اثبات کند.
این آژانس اطمینان حاصل می‌کند که کشورها در چارچوب محدودیت‌های پیمان منع گسترش فعالیت می‌کنند؛ از جمله غنی‌سازی در سطح پایین و عدم استفاده نظامی از راکتورها. بخشی از این توافق، به آژانس اجازه بازرسی از سایت‌های هسته‌ای، حتی به‌صورت سرزده، را می‌دهد.
بازرسی‌ها صرفاً بررسی دفاتر ثبت و گزارش‌ها نیست. بازرسان به‌خوبی می‌دانند چه چیزی باید – یا نباید – در آن تاسیسات باشد. حتی وقتی آژانس در محل حضور ندارد، دوربین‌ها، پلمب‌های ضد‌دستکاری روی تجهیزات، و حسگرهای تشعشعی در زمان واقعی، اطلاعات درونی را جمع‌آوری یا راستی‌آزمایی می‌کنند.
جعبه ابزار راستی‌آزمایی
ابزارهای راستی‌آزمایی آژانس برای شناسایی سریع فعالیت‌های مشکوک طراحی شده‌اند. این روند بسیار فنی است و شامل نظارت فیزیکی، ردیابی مواد، تحلیل داده‌ها و نمونه‌برداری علمی است. بازرسان آژانس اغلب شیمی‌دان، فیزیک‌دان یا مهندس هسته‌ای‌اند. آن‌ها میله‌های سوخت مصرف‌شده در حوضچه‌های خنک‌کننده را می‌شمارند، پلمب سانتریفیوژها را بررسی می‌کنند، و کیلومترها در راهروهای تاسیسات، با تجهیزات سنگین قدم می‌زنند.
در آوریل ۲۰۲۱، آژانس جهانی فهمید که جمهوری اسلامی سطح غنی‌سازی اورانیوم را از سطح مجاز برای سوخت راکتور (پنج درصد) به سطح نزدیک به سلاح (۶۰ درصد) رسانده است. بازرسان مشاهده کردند که تهران در حال خوراک‌دهی اورانیوم به زنجیره‌ای از سانتریفیوژهاست که طراحی‌شان برای رسیدن به غنای بالا، و گامی به‌سوی سطح تسلیحاتی ۹۰ درصد،است.
در اطراف این تاسیسات – چه برای غنی‌سازی اورانیوم و چه فرآوری پلوتونیوم – دوربین‌های مداربسته همواره مواد اعلام‌نشده یا فعالیت‌های مشکوک را رصد می‌کنند. پلمب‌های نصب‌شده روی سیلندرهای گاز اورانیوم یا سانتریفیوژها تضمین می‌کنند که دستکاری صورت نگرفته است. همچنین حسگرهای آنلاین غنی‌سازی به بازرسان اجازه می‌دهند تا از درون سانتریفیوژها، انحراف احتمالی از فرآیند اعلام‌شده را شناسایی کنند.
در بازرسی‌های حضوری، آژانس نمونه‌برداری محیطی انجام می‌دهد: ذرات ریز روی سطوح، در غبار یا هوا، می‌توانند نشانه‌ای از غنی‌سازی بالاتر از حد مجاز یا تولید پلوتونیوم – که از آن در نیروگاه استفاده نمی‌شود – باشند. این نمونه‌ها حتی می‌توانند از ذره‌ای کوچک‌تر از گرد غبار، سطح غنی‌سازی را تعیین کنند. با این حال، تحلیل آن‌ها در آزمایشگاه‌های آژانس با تجهیزات پیشرفته مانند طیف‌سنج‌های جرمی، روزها یا هفته‌ها زمان می‌برد.
علاوه بر نمونه‌های فیزیکی، بازرسان سوابق موجودی مواد هسته‌ای را بررسی می‌کنند؛ درست مانند حسابرسان مالی، ولی با کمک حسگرهای تابشی و نظارت‌های آنلاین. آن‌ها اقلام مهم را نیز می‌شمارند و وزن می‌کنند تا با گزارش‌های موجود تطابق دهند.
همچنین بازرسان تطابق طراحی اعلام‌شده تأسیسات با ساختار واقعی را بررسی می‌کنند. مثلاً اگر کشوری در حال گسترش سالن سانتریفیوژ برای افزایش توان غنی‌سازی باشد، این نشانه هشداردهنده‌ای است. یا اگر چیدمان آزمایشگاه‌های نزدیک راکتور تغییر کند، ممکن است نشان‌دهنده تلاش برای تولید پلوتونیوم باشد.
از دست رفتن دسترسی
در ۲۸ ژوئن ۲۰۲۵، جمهوری اسلامی اعلام کرد که به همکاری خود با آژانس پایان داده و تجهیزات نظارتی از جمله دوربین‌ها را از سالن‌های سانتریفیوژ جمع‌آوری کرده است. این اقدام، در پی انتشار گزارشی از آژانس مبنی بر فراتر رفتن فعالیت‌های هسته‌ای ایران از حدود مجاز، انجام شد. ایران اکنون از سانتریفیوژهای پیشرفته‌ای مانند مدل‌های IR-6 و IR-9 استفاده می‌کند.
با حذف دسترسی آژانس، جامعه جهانی دیگر نمی‌داند جمهوری اسلامی با چه سرعتی می‌تواند اورانیوم با غنای تسلیحاتی تولید کند یا تاکنون چقدر از آن را تولید کرده است. همچنین امکان ارزیابی اینکه آیا تغییرات فنی برای اهداف تسلیحاتی در حال انجام است یا خیر، از بین می‌رود. شناسایی چنین فرایندهایی فقط با کمک نظارت‌های بیرونی مانند تصاویر ماهواره‌ای بسیار دشوار است.
مسیر جایگزین برای تولید مواد سلاح هسته‌ای، پلوتونیوم است – که بر خلاف اورانیوم، قابل استخراج از زمین نیست و باید در راکتور تولید شود. ایران راکتوری موسوم به IR-40 در مجتمع اراک دارد که برای این هدف طراحی شده است.
ایران تحت برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، این راکتور را به‌گونه‌ای تغییر داد که احتمال تولید پلوتونیوم کاهش یابد. اما در جریان حملات موشکی ژوئن ۲۰۲۵، اسرائیل تاسیسات اراک را هدف قرار داد تا امکان تولید پلوتونیوم را از بین ببرد.
اکنون که دسترسی آژانس قطع شده، نمی‌توان از وضعیت داخلی این راکتور مطلع شد. آیا این راکتور همچنان قابلیت تولید پلوتونیوم دارد؟ هرچند این مسیر از غنی‌سازی اورانیوم طولانی‌تر است، اما همچنان یک مسیر موازی برای ساخت سلاح هسته‌ای محسوب می‌شود.
زنجیره اعتماد
در سال ۲۰۰۹، کره شمالی بازرسان آژانس را اخراج کرد. چند سال بعد، این کشور فعالیت‌های مربوط به غنی‌سازی اورانیوم و تولید پلوتونیوم را در راکتور یونگ‌بیون از سر گرفت. اکنون اطلاعات جامعه جهانی درباره برنامه هسته‌ای کره شمالی صرفاً از طریق روش‌های غیرمستقیم مانند تصاویر ماهواره‌ای، ذرات رادیواکتیو موجود در هوا (نظیر گاز زنون) یا داده‌های لرزه‌ای به‌دست می‌آید.
چیزی که از دست می‌رود، «زنجیره اعتماد» است؛ یعنی تداوم راستی‌آزمایی در گذر زمان. وقتی پلمب‌ها شکسته یا دوربین‌ها برداشته می‌شوند، این زنجیره و اعتماد به آنچه در تاسیسات در حال وقوع است، از بین می‌رود.
در بازرسی‌های آژانس، هیچ ابزار واحدی وجود ندارد که تصویری کامل را ارائه دهد. فقط ترکیب نظارت، نمونه‌برداری و حسابرسی است که اعتبار و اطمینان را فراهم می‌کند. حذف حتی یکی از این مؤلفه‌ها، در درازمدت سیستم را تضعیف می‌کند.
نظام نظارتی فعلی به‌منظور شناسایی نقض‌ها طراحی شده و کشورهایی که پیمان منع گسترش را امضا کرده‌اند، می‌دانند که همواره زیر نظر هستند؛ همین نظارت بازدارنده‌ای موثر است. اما اگر دسترسی آژانس از دست برود، بازرسان نمی‌توانند به‌سادگی در آینده روند را از سر بگیرند. دسترسی دوباره، لزوماً امکان شفاف‌سازی آنچه در این فاصله رخ داده را فراهم نمی‌کند.
