ایران‌اینترنشنال
پس از جنگ ۱۲ روزه و آتش‌بس میان جمهوری اسلامی و اسرائیل، صدها شهروند در ایران با پرونده‌ساری نهادهای امنیتی و قضایی در خطر صدور احکام سنگین مانند اعدام قرار دارند. این گزارش راهنمایی عملی برای کسانی است که می‌خواهند در برابر سرکوب بایستند و برای نجات جان بازداشت‌شدگان تلاش کنند.
در مسیر دفاع از جان بازداشت‌شدگان، نباید میان افراد بر اساس عقاید سیاسی، مذهبی یا سبک زندگی‌شان تبعیض قائل شد؛ حتی اگر بازداشت‌شدگان دیدگاه‌هایی مخالف یا متفاوت با ما داشته باشند، دفاع از حق حیات و حقوق انسانی، اصلی فراگیر و غیرقابل مذاکره است.
طی یک ماه گذشته فضای امنیتی در ایران وارد مرحله‌ای تازه شده و نشانه‌های آن در قالب بازداشت‌های گسترده و محدودیت‌های شدیدتر بر آزادی‌های عمومی خود را نشان داده است.
بازداشت‌های گسترده اخیر جمهوری اسلامی، نه‌تنها فعالان سیاسی و مدنی، بلکه کاربران فضای مجازی، اقلیت‌های مذهبی از جمله یهودیان، بهائیان، مسیحیان و حتی اتباع خارجی را در بر گرفته است؛ موضوعی که به نگرانی‌ها درباره تشدید سرکوب دامن زده است.
این موضوع در کنار گزارش‌های متعدد درباره بی‌خبری مطلق خانواده‌های بازداشت‌شدگان و پخش اعترافات اجباری برخی از آن‌ها، نشانه‌ای نگران‌کننده از افزایش خطر محاکمه‌های شتابزده، دادرسی‌های ناعادلانه و صدور احکام سنگین از جمله اعدام و حبس‌های طولانی است.
بررسی آمارهای منتشر شده در رسانه‌های حقوق‌بشری نشان می‌دهد جمهوری اسلامی طی یک ماه گذشته و از زمان آغاز جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل، دست‌کم دو هزار نفر را در شهرهای مختلف ایران بازداشت کرده است.
خطر محاکمه‌های ناعادلانه
مسئولان قوه قضاییه به‌صراحت اعلام کرده‌اند که پرونده این افراد، که برخی از آن‌ها با اتهاماتی مانند «جاسوسی» روبه‌رو هستند، به‌صورت «خارج از نوبت» رسیدگی خواهد شد.
در آخرین اظهارنظر نیز اسماعیل خطیب، وزیر اطلاعات جمهوری اسلامی، با اشاره به اعدام شماری از شهروندان با اتهام «جاسوسی» تهدید کرد که سایر افراد بازداشت‌شده نیز «به جزای خود خواهند رسید.»
اکنون بسیاری از فعالان و نهادهای داخلی و بین‌المللی حقوق‌بشری نسبت به خطر شدت گرفتن سرکوب‌ها و تکرار جنایات تابستان خونین ۱۳۶۷ هشدار داده‌اند.
در چنین شرایطی، نقش اطلاع‌رسانی عمومی، فشار رسانه‌ای و تحرک جامعه مدنی، بیش از پیش اهمیت پیدا کرده است.
این گزارش با هدف ارائه پیشنهادات عملی تهیه شده تا بتواند در نجات جان بازداشت‌شدگان و جلوگیری از صدور احکام سنگین نقش ایفا کند.
چرا اطلاع‌رسانی فوری حیاتی است؟
نهادهای امنیتی جمهوری اسلامی، طی دهه‌های گذشته در بسیاری از پرونده‌ها تا مدت‌ها وجود فرد بازداشت‌شده را انکار می‌کردند یا هیچ پاسخی درباره محل نگهداری و وضعیت سلامتی او نمی‌دادند.
اطلاع‌رسانی علنی باعث می‌شود مسئولیت حفظ سلامت فرد بر گردن نهادهای امنیتی گذاشته شود و مجبور به پاسخ‌گویی شوند.
در غیر این صورت، ممکن است افراد هفته‌ها یا ماه‌ها در «ناپدیدشدگی قهری» یعنی بدون ثبت رسمی، بدون ملاقات، بدون وکیل و در معرض شکنجه و نگهداری در سلول انفرادی که با نام «مادر اعدام» شناخته می‌شود، باقی بمانند.
در ادبیات زندان‌های جمهوری اسلامی، سلول انفرادی را «مادر اعدام» می‌نامند؛ چون بازداشت‌شدگان سیاسی در هفته‌ها یا ماه‌های ابتدایی بازداشت، در این سلول‌ها تحت شکنجه و بدون دسترسی به وکیل و خانواده قرار می‌گیرند. اعترافات اجباری گرفته‌شده در این دوران، مقدمه صدور احکام سنگین از جمله اعدام می‌شود.
درصد بالایی از بازداشت‌شدگان در هفته‌های نخست تحت شکنجه برای اعترافات اجباری قرار می‌گیرند و در صورت اطلاع‌رسانی نکردن خانواده‌ها، این خطر تشدید می‌شود.
از همین رو اطلاع‌رسانی سریع و گسترده درباره بازداشت‌ها، نخستین و اساسی‌ترین گام برای جلوگیری از تشدید سرکوب است.
تجربه نشان داده هر جا خانواده‌ها و نزدیکان بازداشت‌شدگان با شجاعت و سرعت ماجرای بازداشت را علنی کردند، فضای امنیتی تضعیف شده و احتمال نجات جان عزیزانشان افزایش یافته است.
برعکس، سکوت و تاخیر در اطلاع‌رسانی در بسیاری از موارد به ناپدیدسازی قهری، گرفتن اعترافات اجباری و صدور احکام سنگین منجر شده است.
اطلاع‌رسانی سریع؛ به بازجویان اعتماد نکنید
شمار زیادی از افرادی که در بیش از چهار دهه اخیر با اتهامات سیاسی در ایران اعدام شدند، در زمان بازداشت به آن‌ها و خانواده‌هایشان گفته شد «تنها چند دقیقه سوال و جواب است و زود برمی‌گردد» اما برنگشتند و طی چند روز، چند ماه یا چند سال به‌دست ماموران حکومتی به دار آویخته شده یا تیرباران شدند.
علنی شدن خبر بازداشت، به نهادهای امنیتی این پیام را می‌دهد که پرونده فرد بازداشتی تحت نظارت عمومی است و اقدامات غیرقانونی می‌تواند با هزینه‌های بین‌المللی همراه شود.
یک مثال عینی برای درک بهتر وضعیت فرد بازداشت‌شده و آن‌چه بازجو خواستار آن است: «در صورتی که بازجو بگوید روند بازپرسی چند ساعت یا چند روز طول می‌کشد و موضوع خاصی نیست و خیلی زود فرد بازداشت‌شده به خانه بازمی‌گردد، به هیچ وجه به او اعتماد نکنید.»
تجربه نشان داده بازجویان در بسیاری موارد وعده آزادی سریع می‌دهند اما بازداشت‌ها به احکام سنگین منجر شده است.
نقش رسانه‌ها
رسانه‌ها از قدرتمندترین ابزارها برای مقابله با سرکوب به شمار می‌روند. وقتی خبر بازداشت فردی بازتاب گسترده رسانه‌ای پیدا می‌کند، مسئولان قضایی و امنیتی دیگر نمی‌توانند به آسانی گذشته روند سرکوب را ادامه دهند.
تکرار نام بازداشت‌شدگان و بازتاب مداوم خبر بی‌خبری از وضعیت آن‌ها در رسانه‌های داخلی و بین‌المللی می‌تواند روند رسیدگی به پرونده قضایی‌شان را تغییر دهد یا دست‌کم از نگهداری افراد در سلول انفرادی همراه با شکنجه و زمینه‌سازی برای صدور حکم اعدام جلوگیری کند.
در تجربه‌های گذشته موارد بسیاری بوده که رسانه‌ای شدن نام و چهره بازداشت‌شدگان، آن‌ها را از خطر مرگ نجات داده است. نادیده گرفتن فعالیت رسانه‌ای در خصوص فرد بازداشت‌شده به دستگاه سرکوب چراغ سبز برای اعمال خشونت بیشتر می‌دهد.
همزمان باید در جریان اطلاع‌رسانی و حمایت از بازداشت‌شدگان مراقب بود تا ادعاهای بی‌سند یا اظهارات تحریک‌آمیز بازتولید نشود.
انتشار تحلیل‌ها یا اظهاراتی که بدون ارائه مستندات، بازداشت‌شدگان را به فعالیت‌های امنیتی متهم می‌کنند، عملاً به روند پرونده‌سازی کمک کرده و جان این افراد را بیش از پیش در معرض خطر قرار می‌دهد.
حمایت مالی و روانی از خانواده‌های بازداشت‌شدگان
خانواده‌های بازداشت‌شدگان با فشارهای شدید اقتصادی و روانی روبه‌رو می‌شوند و بسیاری از آن‌ها تنها نان‌آور خانواده را از دست می‌دهند یا با هزینه‌های گزاف زندان، وکلا و درمان روبه‌رو می‌شوند.
این فشارها گاهی موجب می‌شود خانواده‌ها اطلاع‌رسانی را متوقف کنند یا تسلیم فشارهای امنیتی شوند.
کمک‌رسانی به خانواده‌ها علاوه بر کمک معیشتی می‌تواند ابزار مقاومت را در اختیار آن‌ها بگذارد. حتی حمایت‌های ساده مثل شنیده‌شدن دردهای آن‌ها در رسانه‌ها می‌تواند به بازگشت امید کمک کند.
همراهی با خانواده‌ها در مقابل دادگاه‌ها و زندان‌ها می‌تواند فشار اجتماعی موثر ایجاد کند و اجازه ندهد بازداشت‌شدگان و خانواده‌هایشان در انزوا بمانند و حس تنهایی داشته باشند.
از سوی دیگر، خانواده‌هایی که به‌تازگی عزیزانشان بازداشت شده‌اند، معمولا تجربه‌ای درباره نحوه اطلاع‌رسانی، پیگیری حقوقی یا فشار رسانه‌ای ندارند.
پیوستن به شبکه‌های دادخواهی و کسب تجربه از خانواده‌هایی که پیش‌تر درگیر چنین پرونده‌هایی بوده‌اند، می‌تواند هم به افزایش امنیت فردی کمک کند و هم شانس نجات جان افراد بازداشت‌شده را افزایش دهد.
در بسیاری از موارد، تشکیل گروه‌های پشتیبانی، ارتباط با فعالان حقوق بشری و مشورت گرفتن از خانواده‌هایی که موفق به توقف احکام اعدام یا فشار بر دستگاه قضایی شده‌اند، مانع سکوت و انزوا شده است.
در کنار ایجاد این شبکه‌های حمایتی، تهیه برنامه‌های آموزشی عملی می‌تواند راهگشا باشد.
انتشار آموزش‌های ساده و کاربردی در قالب ویدیو، فایل صوتی یا متن کوتاه درباره اطلاع‌رسانی امن، مستندسازی نقض حقوق، پرهیز از دام‌های امنیتی و نکات حقوقی ابتدایی، می‌تواند از سردرگمی خانواده‌ها در روزهای حساس ابتدایی جلوگیری کند و توان آن‌ها برای پیگیری موثر را افزایش دهد.
پیگیری پس از آزادی
آزاد شدن یک بازداشت‌شده به صورت مشروط یا با تودیع قرار وثیقه به معنای پایان فشار بر او و خانواده‌اش نیست.
بازداشت‌شدگان حتی بعد از آزادی مشروط یا موقت، تحت تهدید، فشار و محرومیت قرار دارند و حمایت از آن‌ها پس از آزادی می‌تواند جلوی سرکوب ثانویه را بگیرد.
پیگیری وضعیت زندانیان حتی پس از آزادی ضروری است چرا که در بسیاری از موارد آزادی با شرط سکوت، فشار روانی یا ممنوعیت‌های شغلی و تحصیلی همراه است.
فشار اجتماعی و کمپین‌های مدنی
افکار عمومی می‌تواند سد محکمی در برابر سرکوب بسازد. زمانی که مردم درباره یک پرونده حساس می‌شوند، هزینه ادامه بازداشت برای حاکمیت بیشتر می‌شود.
کمپین‌های شبکه‌های اجتماعی و اعتراضات خیابانی در خارج کشور در بسیاری موارد به توقف یا کاهش احکام زندان و شکسته‌شدن احکام اعدام و باز شدن مسیر برای بررسی دوباره پرونده منجر شده است.
حرکت‌های جمعی نشان می‌دهند که سرکوب بی‌پاسخ نمی‌ماند و همبستگی گسترده‌ای در برابر ظلم شکل گرفته است.
شعارنویسی ایمن می‌تواند جو رعب را بشکند و صدای اعتراض بازداشت‌شدگان را در جامعه زنده نگه دارد.
نقش نهادهای صنفی، دانشگاهی و ورزشی
علاوه بر فعالیت‌های مدنی و رسانه‌ای، نهادهای صنفی، دانشگاهی و ورزشی می‌توانند نقش موثری در حمایت از بازداشت‌شدگان ایفا کنند.
این نهادها ظرفیت فشار اجتماعی و بین‌المللی دارند که می‌تواند توجه بیشتری به سرکوب‌ها جلب کند.
مواردی بوده که حمایت نهادهای دانشگاهی یا اتحادیه‌های کارگری در کاهش احکام سنگین مؤثر بوده است.
فعالیت‌های هنری و فرهنگی
در سال‌های اخیر، تجربه کمپین‌های بین‌المللی نشان داده آثار هنری و فعالیت‌های فرهنگی می‌توانند نقشی بی‌بدیل در جلب توجه رسانه‌ها و افکار عمومی جهان به نقض حقوق بشر در ایران ایفا کنند.
هنر، زبانی جهانی است که بدون محدودیت‌های زبانی و رسانه‌ای می‌تواند پیام زندانیان سیاسی و بازداشت‌شدگان را به سراسر جهان منتقل کند و حساسیت عمومی نسبت به وضعیت آن‌ها ایجاد کند.
نمایش چهره زندانیان سیاسی در قالب آثار هنری، ساخت مستند، اجرای نمایش‌های خیابانی، تولید موسیقی‌های اعتراضی، برگزاری نمایشگاه‌های عکس و نقاشی، همگی ابزارهایی موثر برای برجسته‌سازی وضعیت بازداشت‌شدگان در فضای جهانی هستند.
چنین فعالیت‌هایی بارها باعث ورود رسانه‌های اصلی به موضوع شده و زمینه فشار بر مقامات جمهوری اسلامی را فراهم کرده‌اند.
فعالیت‌های هنری همچنین می‌توانند برای ارتباط گرفتن با گروه‌های مختلف اجتماعی در خارج از کشور کارآمد باشند.
بسیاری از نهادهای فرهنگی، سالن‌های نمایش، جشنواره‌های سینمایی، گالری‌های هنری و انجمن‌های ادبی در سراسر جهان، امکان دیده‌شدن روایت بازداشت‌شدگان و خانواده‌های آن‌ها را فراهم می‌کنند.
ایرانیان خارج از کشور چه اقداماتی می‌توانند انجام دهند؟
ایرانیان خارج از کشور به دلیل دسترسی به رسانه‌های آزاد، نهادهای بین‌المللی و آزادی‌های مدنی، ظرفیت بزرگی برای حمایت از زندانیان سیاسی و بازداشت‌شدگان دارند.
این حمایت‌ها از اطلاع‌رسانی آزاد تا لابی‌گری و فشار حقوق‌بشری، ابزارهایی که در داخل ایران امکان‌پذیر نیستند، می‌تواند در چند محور انجام شود.
همچنین حمایت از بازداشت‌شدگان گمنام یا کسانی که نام‌شان رسانه‌ای نشده، از طریق پیگیری شبکه‌ای، افشاگری و مستندسازی گروهی، از مرگ‌های خاموش در زندان جلوگیری می‌کند.
حمایت سایبری و امنیت دیجیتال
نقش فضای مجازی تنها به هشتگ‌زدن محدود نیست. کاربران شبکه‌های اجتماعی ابزارهای مؤثری برای کمک به نجات زندانیان سیاسی در اختیار دارند.
ایجاد کمپین‌های هماهنگ، گزارش سازمان‌یافته تخلفات صفحات نهادهای سرکوبگر، و کمک به امنیت سایبری خانواده‌ها و فعالان داخل ایران می‌تواند تأثیرگذار باشد.
بخش مهمی از حمایت سایبری، رصد و مقابله با پروژه‌های تخریبی و تبلیغاتی جمهوری اسلامی علیه خانواده‌ها و حامیان بازداشت‌شدگان است.
پیگیری حقوق‌بشری و بین‌المللی
نهادهای حقوق‌بشری بین‌المللی ابزاری موثر برای رساندن صدای بازداشت‌شدگان و توقف روند نقض حقوق و چرخه سرکوب‌اند.
زمانی که پرونده یک فرد بازداشت‌شده به آگاهی این نهادها می‌رسد، جمهوری اسلامی برای ادامه فشار با هزینه‌های بین‌المللی مواجه می‌شود.
ارتباط‌گیری با این سازمان‌ها باعث می‌شود دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی نسبت به وضعیت بازداشت‌شدگان واکنش نشان دهند.
تجربه نشان داده فشارهای بین‌المللی می‌تواند احکام اعدام را به تاخیر بیاندازد و متوقف کند یا حداقل امکان دسترسی به وکیل تعیینی و دارو را برای زندانیان فراهم کند.
از سوی دیگر، همکاری مستمر با این نهادها می‌تواند به ثبت و مستندسازی دقیق تخلفات کمک کند.
پیگیری حقوقی بین‌المللی و دادگاه‌های جهانی
پیگیری‌های حقوقی بین‌المللی ابزار بازدارنده موثری علیه آمران سرکوب است.
پرونده‌سازی برای ناقضان حقوق بشر می‌تواند در درازمدت هزینه سرکوب را بالا ببرد و بازداشت‌شدگان را از خطر مرگ نجات دهد.
اقدامات حقوقی و قضایی برای بازداشت‌شدگان
بخش حقوقی اگرچه در ایران با وجود روی کار بودن جمهوری اسلامی محدود است اما می‌تواند در روند پرونده‌سازی امنیتی بیشتر برای بازداشت‌شدگان اخلال ایجاد کند یا تا حدودی با حضور وکلای حقوق‌بشری در پرونده یا اطلاع‌رسانی، جلوی نقض بیشتر حقوق افراد را بگیرد.
داشتن وکیل مستقل یکی از ابتدایی‌ترین حقوق بازداشت‌شدگان است که در ایران با وجود دستگاه قضایی غیرمستقل و نهادهای امنیتی سرکوبگر، اغلب نادیده گرفته می‌شود.
فشار افکار عمومی می‌تواند حق برخورداری از وکیل تعیینی را برای زندانیان و بازداشت‌شدگان ممکن کند.
همچنین ثبت تخلفات و شکایت رسمی در دستگاه‌های داخلی حتی اگر مؤثر واقع نشود، در مستندسازی تخلفات و تهیه پرونده‌های حقوق‌بشری برای نهادهای بین‌المللی مهم است.
این اقدامات می‌توانند روند اعتراف‌گیری اجباری و صدور احکام شتابزده را کند کنند.
ثبت و مستندسازی نقض حقوق بشر
اگرچه توقف سرکوب فوری ممکن نیست، اما ثبت و مستندسازی نقض حقوق بشر، آینده را می‌سازد و می‌تواند به نجات و رهایی فرد یا مسیر دادخواهی او منجر شود.
هر تخلفی که ثبت و مستند شود، می‌تواند روزی مبنای پیگیری حقوقی، دادگاه‌های بین‌المللی یا مستندسازی‌های تاریخی قرار گیرد.
مستندات دقیق کمک می‌کند نام قربانیان فراموش نشود و امکان پاسخ‌گویی ناقضان حقوق بشر در آینده فراهم شود.
خانواده‌ها و فعالان می‌توانند نقش مهمی در ساختن این بایگانی ایفا کنند.
تلاش جمعی برای نجات همگانی
در شرایطی که مقام‌های قضایی و امنیتی جمهوری اسلامی آشکارا از «برخورد سریع» با بازداشت‌شدگان صحبت می‌کنند، هر لحظه سکوت یا تاخیر، می‌تواند به قیمت جان یک انسان تمام شود.
اطلاع‌رسانی عمومی، فشار رسانه‌ای و همراهی شبکه‌ای، مهم‌ترین و در دسترس‌ترین راه‌ها برای نجات جان افراد بازداشت‌شده و زندانیان سیاسی در خطر اعدام است.
نجات جان بازداشت‌شدگان نیازمند اقدامات سریع، سازماندهی دقیق و فشار مداوم رسانه‌ای، حقوقی و اجتماعی است.
هر فردی می‌تواند با اقدامات کوچک اما مستمر، نقشی در کاهش سرکوب که این روزها از سوی دستگاه‌های امنیتی و قضایی جمهوری اسلامی شدت گرفته است، ایفا کند.
سکوت یعنی همراهی با سرکوب. اطلاع‌رسانی مستمر و اقدام جمعی همان چیزی است که می‌تواند جان انسان‌ها را نجات دهد و مسیر سرکوب را متوقف کند.
