ایراناینترنشنال
دوم نوامبر روز جهانی پایان دادن به مصونیت برای جرایم علیه خبرنگاران است؛ روزی برای یادآوری کسانی از حقیقت نوشتند و بهایش را با از دست دادن آزادی و گاه جان پرداختند. این یادداشت بهمناسبت همین روز، روایتی شخصی از روزنامهنگاری من، رضا اکوانیان، در حوزه حقوق بشر در ایران است.
زمستان ۱۳۸۸؛ سلولی همیشه روشن
در سلول انفرادی دو چراغ هیچگاه خاموش نمیشدند و نور زیر چشمبند پخش میشد و زمان کش میآمد. آنسو در اتاق بازجویی خودکار و برگهای با سربرگ وزارت اطلاعات و جمله «النجاة فی الصدق» (نجات در راستگویی است)، روی میز بود.
بازجو پشت سرم ایستاده بود و با لحنی که میان تهدید و تحقیر سرگردان بود، گفت: «همهچیز را میدانیم؛ و زن سفید ۳۰ سالهات، رانهای گوشتی خوشدستی دارد.» نگاهش کردم و نََگِریستم.
پس از چند سیلی بر صورت، چند ضربه انگشت پشت گوش و چند مشت و لگد بر بازو و رانها و دو مشت، یکی وسط شکم و دیگری بر سمت چپ قفسه سینه، بر صندلی دستهداری رو به پنجره، کنار دیوار نشسته بودم. بیرون باران میبارید و با فکرهایی که مدام در سرم میچرخید، درونم آشفته بود با نمیدانمها و چرا اکنون اینجا هستم.
در آن لحظه بازجویی تنها پرسش و پاسخ نیست، روایتسازی است؛ ساختن داستانی که در آن یک روزنامهنگار به «عامل» و خبر به «جرم» بدل میشود. با خود میگفتم من که روزنامهنگار حوزه حقوقبشر بودم؛ نه حزب داشتم، نه پناه، نه حتی شغلی رسمی. تنها سلاحم قلم بود و همین قلم، بهدلیل نوشتن از حقیقت، مصداقی برای عنوان اتهامیام شد.
اما جهان هنوز هم به عشق زنده است
این را مردی که با دنده شکسته از بازجویی برش گرداندهاند
و پس از ساعت خاموشی
با ناخنهایش دیوار را میخراشد
و نام تو را از آن بیرون میکشد
بهتر از دیگران میداند
بازجو: «همهچیز را میدانیم. با ننوشتن کارت پیش نمیرود. دو کلمه بنویس خودت را خلاص کن و برو در سلولات بخواب.»
من: «چه چیزی بنویسم وقتی حرفی برای گفتن ندارم.»
بازجو: «دوستانات همهچیز را پیش از تو گفتند و راحت شدند. تو هم زودتر بنویس به نفع خودت است. اگرنه هم زنات بیاید اینجا قطعا یادت میآید و مینویسی.»
کاش زنده بودی
میدیدی شلمچه جایات گذاشته
آمده است انقلاب
مردم را گردن بزند
در خیابان آزادی
من: «وقتی چیزی ندارم بگویم، چطور یادم بیاید.»
بازجو: «با گندهتر از تو هم طرف شدم و یادشان آمد. تو که دیگر "گُهی" نیستی الاغ. (چند لحظه سکوت) ببین، ما اینجا چند تا سرباز داریم سه نفرشان هفت تا ۱۰ ماه است مرخصی نرفتهاند. زنات هم با تو زندگی میکند و حتما از گندکاریهایت خبر دارد. شنیدم وقتی تو را به اینجا میآوردند، همدیگر را بغل کردید و جلو نامحرم بوسیدید. خیلی دوستش داری. نه؟»
بلند شو و به فقدان عادت کن
که همسرت را بهتمامی از کف دادهای
و دوستانت را
که سایههای قدکشیده دم غروباند
من: «این مسائل شخصی هستند و ربطی به بودن من در اینجا ندارند. ضمنا همکاران شما نامحرم بودند و خودشان آمده بودند در خانه ما. آدم زناش را که میتواند طبق عرف و قانون ببوسد. شما زنتان را نمیبوسید؟»
بازجو: «میدانم دوستش داری. دختر خوشگل سفیدی ۲۰ یا ۳۰ سالهای است. رانهای سفید خوشدستی دارد. اینجاست. میخواهی دو تا از سربازها را بفرستم سر وقتش در اتاق بغلی و کارشان را شروع کردند بروی برای تماشا؟ اصلا با هم میرویم میبینیم. من هم باشم بهتر است.»
من: «دروغ میگویی. به هیچ وجه نمیتوانی او را درگیر کنی.»
لبخندت کو؟
شادیات کجاست؟
کی مینشیند دوباره به جای درد
اندوه بزرگیست عشق
زخمی عمیق
آویزان از عقربهها
چراغهای سلولهای انفرادی خاموش نمیشدند و شب و روز یکی بود. در اتاقی سرد، از زیر چشمبند، کفشهای چرمی سیاه مردی را میدیدم و صدایش را شنیدم که قدم میزد. بوی عطر گند گلمحمدی و بوی جنگ و خون میداد.
بازجو: «دیگر قرصهای خوابآور در لیوان نیست و بینگرانی چاییات را بنوش. چند دقیقه وقت میدهم فکرهایت را بکنی و بدان حرف نزنی زنات بهخاطر گندکاریهایت دچار دردسر خواهد شد.»
بعد ادامه داد: «تو و امثال تو نمیتوانید با چهار خبر به اسم نقض حقوق بشر آبروی نظام را ببرید. تا الان به خاطر خانوادهات چیزی نگفته بودیم. فکر خودت نیستی فکر زن و مادر بیچارهات باش. هرچند فکر نکنم آنقدر برایت مهم باشند و غیرت داشته باشی که بلایی سرشان بیاید وطنفروش. ولی زن خوشگلی داریها. سلیقهات بد نیست.»
خطوطی که بر پیشانی مادرم انداختهام
دنبالم میکنند
گاهی در خیابان بر شانهام میزنند
و از برگشتن و از بهجا آوردنشان میهراسم
میشناسمشان و تکتکشان را به خاطر دارم
از میان تمامی خطوط
تنها همین چند خط افتاده بر پیشانی آن زن غمزده است
که انگار، هرگز از خاطرم نمیروند
کثیفتر ار آن بودند که فکرش را میکردم. خواب از چشمانم پریده و داروی خوابآور حل شده در چای چند ساعت قبل کمی اثرش را از دست داده است. سرم را برگرداندم خواستم چشمبندم را بردارم. دستم را گرفت. قلبم تند میزند، دستانم میلرزید و انگشتان پاهایم که در دمپایی پلاستیکی جمع شده بودند، یخ کرده بودند. خیز برداشتم با خشم بلند شوم برم مشت بزنم توی صورتش. کف دستش را روی سرم فشار داد.
بازجو: «بتمرگ سر جایت لجن؛ مگر برای شما آمریکاپرستهای کمونیست کثیف اهمیت دارد چه کسی به زنتان دست میدهد و به او دست میزند؟ کسی اجازه میدهد زنش با دوستان مردش دست بدهد که نباید براش مهم باشد مردهای دیگر هم با او بخوابند. چه فرق میکند یک آمریکایی به او دست بزند یا دوستانت یا ما. ما که غریبه نیستیم.»
از زیر چشمبند، پایین، سمت چپام را نگاه کردم. دو نفر بودند. یک کفشهای چرم سیاه و شلوار پارچهای سیاه و دیگری زیرشلواری راهراه سفید پوشیده و با دمپایی در اتاق مدام اینطرف و آنطرف میرفت. عطرشان اما یکی بود! عطر گند گلمحمدی! همیشه بوی جنگ میدهند. بوی جنگ و خون. پایین را نگاه کردم. نگاه کردم و نَگِریستم.
یکی بیاید این کلمات را جان بدهد
ما سیگارمان را با هم میکشیم
حبسمان را جدا
من تنها یکی از دهها روزنامهنگار و فعال حقوق بشری هستم که در زمستان ۱۳۸۸ بهخاطر نوشتن از حقیقت و گزارشدهی در خصوص موارد نقض حقوق بشر بازداشت شدیم.
بسیاری دیگر همچون ما شکنجه شدند، مجبور به اعتراف شدند یا سکوت کردند تا بمانند و برخی نیز بهناچار ترک وطن کردند.
دهها فعال حقوق بشر و روزنامهنگار در بازه زمانی یک سال پس از آن به احکام زندان، جریمه نقدی، ممنوعیت خروج از کشور و محرومیت از خدمات اجتماعی محکوم شدند.
حلقهای از زنجیری امنیتی (سپاه پاسداران و وزارت اطلاعات) که در پی خاموشکردن حقیقت بود و تلاش داشت ما را با بازداشت و اعتراف اجباری به سکوت بکشاند و حقیقت آنچه در ایران در جریان بود را پنهان کند.
تابستان ۱۳۹۲ در بند ۲۰۹ زندان اوین
در تنهایی ریاضیات به کار میآید
دو در یکونیم
میشود درد را دوست داشت
و نوشت بر دیوار
مثل یادداشتهای در تقویم
باید به روزهای نیامده دل خوش کرد
صدایی از پشت در گفت: «چشمبندت را ببند سریع بیا بیرون.»
چشمبندم را بستم و از سلول انفرادی با دو چراغ همیشه روشن، سه پتوی کهنه و نازک، روشویی و توالت فرنگی، به اتاق بازجویی رفتم.
بر صندلی دستهداری که پر شده بود از یادگاریهای زندانیان پیشین که از لحظههای سخت، احساس و حال و روزشان نوشته بود، نشستم. آنها بر سطح صندلی از ضربوشتم و شکنجه تا شعرهای شاملو و ترانههای اعتراضی یادگارهای بسیاری نوشته بودند با یا با ناخن و نوک خودکار حک کرده بودند. رد خون اما بر دسته صندلی بیش از همهچیز به چشم میآمد.
بازجو: «اول بگو ببینم زنات شهرستان مانده یا او را هم به تهران آوردهای با هم زندگی میکنید؟ با هم جلوی مجلس بودید یا نه؟ خودت فراریاش دادی یا دیگری در فرارش نقش داشت؟ فعلا تلفن و آدرس و همه چیزهایی دربارهاش لازم است را روی این برگه بنویس.»
من: «تو آخر اطلاعات سپاه کار میکنی یا وزارت اطلاعات؟ واقعا نمیدانی یک سال است از هم جدا شدهابم؟ از او خبری ندارم.»
بازجو: «جدی؟ چرت نگو، چطور من خبر ندارم. نکند دروغ میگویی که دیگر سراغش نرویم. البته اگه راست بگویی هم خوب کاری کردی؛ دختر سالمی نبود و بهتر شد جدا شدید.»
من با لبخندی سیاه و تلخ: «ولی من که چند سال با او زندگی کردم دیدم سلامت روانی و اخلاقی داشت. رها بود و انسان بود. بعد از آن سالهای سخت دیگر طاقت نیاورد و زندگیمان با وضعی بعد از سال ۱۳۸۸ پیش آمد بههم ریخت. مدام استرس داشت زمانی در خانه بهخاطر اینکه نخواست گوشی تلفن همراهش را به شما بدهد، سرش اسلحه کشیدید و بعدتر تهدیدش کردید به تجاوز و تماسهایتان با او... بعد هم از کار اخراجم کردید و مغازهام را تعطیل کردید، دیگر نتوانستیم ادامه بدهیم. اواخر خیلی کم میآوردیم و یک وعده غذا در روز میخوردیم! آن هم گاهی نان و پیاز. به صلاح هر دویمان بود تنها باشیم و توافقی جدا شدیم.»
بازجو: «تقصیر خودت بود رفتی شکایت کردی گفتی شکنجه شدی و ما به تو گفتیم به زنات تجاوز میکنیم. دلیلی نداشت آن مزخرفات را بگویی که اینطور شود. ما فقط سربهسرتان گذاشته بودیم دهنات را باز کنی حرف بزنی. بعدش هم اگر چیزی نمیگفتی و به نام اشفاگری و دادخواهی پیگری نمیکردی، الان هنوز سر کار بودی و استخدام رسمی هم شده بودی.»
بازجو ادامه داد: «فکر کردی میتوانی با این حرفها به نظام ضربه بزنی؟ کور خواندی الاغ بیشعور. این مملکت هزاران شهید داده و شما آمریکاپرستان کمونیست کثیف نمیتوانید به آن آسیب بزنید. فعلا فقط آمدم ببینمات یک سری اطلاعات در مورد پروندهات به همکارانم بدهم. سپردهام به بهداری منتقل شوی معاینهات کنند. اگر دماغات درد دارد به دکتر بگو مسکن برایت میآورد در سلولات. یک لباس دیگر هم بگیر خونهای ریخته روی پیراهنات مریضات نکند.فقط وای به حالات دروغ گفته باشی طلاق گرفتید.به تو هم ربطی ندارد ما کجا کار میکنیم. ما هر جایی لازم باشد برای حفظ نظام پا پیش میگذاریم.»
من: «خیالت راحت! طلاق گرفتیم. الآن هم هردویمان بیشتر از آن سالها راحت هستیم و دیگر به او فشار نمیآورند.»
بهار، تابستان و پاییز ۱۳۹۶
در ولیعصر پیاده میشوی
انتظار چیز خوبی است
اما کسی قرار نیست بیاید
در ایستگاه نشستهام
فکر میکنم
هیچ اتوبوسی را سوار نمیشوم
سکوت کرد
تنش را با شلاق شستند
در آینه
برادرش را صدا میزد
میآید، میرود، برای بودن
پرنده با کوچ زنده است
زیر لب میخواند
میخواند که برگردی
نامهای اگر نیامد
با دلهره بلندتر میخواند
جای همه نیامدنها
درد گلویش را میسوزاند
روُ روُ روُ
بیُو روُ بیوُ دوُرِت بِگردُم
لب تکانیهای مادر تمامی ندارد
با ندیدنات زخمهای زیادی در من کاشتهای
هر روز بزرگ میشوند
پخش میشوند
دارم بزرگتر میشوم
زخمها پا به پای من پیر میشوند
دوم نوامبر فقط یادآور رنج نیست، یادآور مسئولیت انسانی روزنامهنگاری و بیان حقیقت است؛ مسئولیت ثبت روایت، شهادت و بازگویی آنچه حکومتها میکوشند پنهان کنند.
ما نامها را خواهیم نوشت، شهادتها را ثبت خواهیم کرد و تا رسیدن به عدالت، نخواهیم گذاشت نور حقیقت خاموش شود. دادخواهی، وظیفه ما و میراث کسانی است که هر یک به شکلی بهایی برای گفتن حقیقت پرداختهاند.
روند سرکوب روزنامهنگاران با عبور از مرز جغرافیایی پایان نیافته و برای ما که در تبعید مینویسیم، رصد و مزاحمتهای دیجیتال، پیامهای تهدیدآمیز و فشار بر خانوادههایمان در ایران ادامه دارد.
در این حدود هشت سال تبعید بارها دیدهام نهادهای امنیتی جمهوری اسلامی بیرون از کشور نیز کوشیدهاند به هر شکل ممکن کانالهای اطلاعرسانی را قطع کنند.
همین تجربه زیسته ما را به پیگیری پایاندادن به مصونیت از مجازات متعهد میکند؛ نامها را ثبت کنیم، شواهد را مستند و امن نگه داریم، شکایتها را در مسیرهای حقوقی ملی و بینالمللی پیش ببریم و از گزارشگران ویژه سازمان ملل و نهادهای مختلف برای پاسخگو کردن آمران و عاملان کمک بگیریم.
با این همه، نمیتوان با بازداشت و شکنجه و تبعید بر حقیقت خاک پوشاند؛ این مسیر، برای من، با یاد فرزاد کمانگر، معلم و فعال حقوق بشر اعدامشده ادامه دارد.
نه آن روزهایی که خود در تحریریههای سنتی اواخر دهه هفتاد شمسی مشق روزنامهنگاری میکردم، و نه ساعتهای بیشماری که در لباس جستجوگر در تاریخ، اسناد و مدارک گذشته را زیر و رو میکردم و پای سخن پیشکسوتان همصنف مینشستم.
انگار سانسور و کنترل، از همان لحظهای که انقلاب ۵۷ به نتیجه رسید، در تار و پود نظام تازهتاسیس جمهوری اسلامی تنیده شد.
اولین نشانهها خیلی زود ظاهر شدند؛ چند هفته بیشتر از انقلاب نگذشته بود که روحالله خمینی در یکی از سخنرانیهای مشهورش گفت: «قلمها را باید بشکنیم.» این جمله، برای ما روزنامهنگاران نسلهای بعد، نه فقط یک شعار، که نقطه آغاز تاریخی بود که بعدها زندگیاش کردیم؛ لحظهای که آزادی بیان عملا با یک جمله برای دههها به حاشیه رانده شد.
بعد از آن، دادستانی انقلاب شروع کرد به بستن نشریات و خفهکردن صداها. «آیندگان» یکی از اولین قربانیها بود، که نه فقط یک نام که ظاهرا سرنوشت محتوم آینده روزنامهنگاری مستقل بود. پس از آن هم نوبت به بقیه رسید. آن روزها را اگر مرور کنی، میبینی تنها چند هفته بعد از سقوط نظام پهلوی، مطبوعات ایران از آن شورِ ناگهانی آزادی به سکوت اجباری فرو رفتند. در آن میان، شاید بشود گفت آن چند هفته کوتاه، تنها برههای بود که چیزی شبیه به تنفس آزاد مطبوعات در ایران شکل گرفت؛ تنفسی که خیلی زود، با دستان همانهایی که شعار آزادی سر میدادند، بند آمد.
از همان زمان، جمهوری اسلامی نشان داد که نگاهش به رسانه، نگاه یک نظام جمهوری نیست. رسانه در این نظام، «ناظر قدرت» نبود؛ بلکه ابزار تبلیغ قدرت بود. نه گوش جامعه، بلکه دهان حکومت بود. حتی در قانون اساسی هم اگرچه از آزادی بیان گفته شد، اما آن چند «جمله زیبا» عملا در میان انبوهی از تبصرهها و قیدها بیاثر شد. نظام حاکم بر ایران از ابتدا رسانه را چیزی شبیه «روابطعمومی» خودش میدانست، نه نهادی مستقل.
سالها گذشت تا من خودم این غده سرطانی در کالبد جمهوری اسلامی را از نزدیک لمس کردم.
اوایل دهه ۱۳۸۰ شمسی بود. آن روزها مسئول گروه سیاسی یکی از روزنامههای اصلاحطلب بودم؛ روزهایی که هنوز بوی امید در فضای مطبوعات میپیچید و اصلاحات برای بسیاری از همنسلان ما معنای واقعی تغییر داشت. اما در همان روزها بود که پرده تازهای از کنترل رسانهای در ایران بالا رفت.
سازمان مجاهدین خلق در خارج از کشور افشاگریهایی درباره فعالیتهای هستهای حکومت ایران منتشر کرده بود. رسانههای دنیا پر شده بود از خبرهایی درباره «برنامه مخفی هستهای ایران». حساسیت جهانی بالا گرفته بود و نگاهها همه به تهران دوخته شده بود.
در آن زمان، جمهوری اسلامی هنوز رسما هیچچیز را تایید نکرده بود. اما اسناد نشان میداد که نزدیک به هجده سال، پشت درهای بسته، برنامه هستهای ایران در جریان بود.
من و بسیاری از همکاران روزنامهنگارم از جزئیات پشتپرده بیخبر بودیم، اما ناگهان همهچیز رنگ دیگری گرفت. یادم هست در یکی از عصرهای شلوغ سال ۱۳۸۱ بود. در جلسه شورای سردبیری بودیم که سردبیرمان با چهرهای جدی جلسه را آغاز کرد. گفت از جلسهای آمده که در آن «دستورالعملهایی از بالا» ابلاغ شده است. همانطور که حرف میزد، همه ساکت بودیم. گفت: «قرار است آقای (محمد) خاتمی بهزودی بهصورت رسمی درباره پرونده هستهای حرف بزند، و از ما خواستهاند فضا را آماده کنیم…»
بعد، مورد به مورد توضیح داد که چه باید بنویسیم و چه نباید بنویسیم. حتی نحوه تیتر زدن، رویکرد متن خبرها، واژههایی که نباید استفاده شوند. آن لحظه برای من صفحه تازهای از تجربه روزنامهنگاری رونمایی شد. پیش از آن و در بزنگاههای تاریخی مهم دستگاه قضایی از طریق دادگاههایش اعمال محدودیت میکرد (آن زمان دادسرایی وجود نداشت و دادگاهها هم مدعی بودند و هم قاضی.) اما آن روز نهادی که بر روی کاغذ رییساش رییسجمهوری «اصلاحطلب» بود رسما کلید فصل تازهای از اعمال سانسور را زد. اعمال سانسور در حال پوست انداختن بود. دیگر مثل گذشته، با تهدید و پروندهسازی و باجگیری و فشار به مدیران نبود؛ حالا شکل «دستورالعمل» گرفته بود، از نهادی رسمی: شورای عالی امنیت ملی.
از همانجا بود که فهمیدم شورای عالی امنیت ملی دارد به ابزاری تازه برای کنترل مطبوعات تبدیل میشود. پیش از آن زمان، برای من حداقل این موضوع تا این حد آشکار نبود. دبیر شورا در آن زمان حسن روحانی بود و دبیرخانهاش را علی ربیعی اداره میکرد؛ کسانی که بعدها هر دو مدعی «اصلاحطلبی» و «آزادی بیان» شدند، اما من آن روزها با چشم خود دیدم و بارها با گوش خود شنیدم که چگونه همانها نخستین خشتهای نوع تازهای از سانسور سازمانیافته را بنا گذاشتند.
از آن پس، هر بار اتفاقی در کشور میافتاد -از قتل زهرا کاظمی گرفته تا استعفای جلالالدین طاهری از امامت جمعه اصفهان- دبیرخانه شورا «بخشنامه» صادر میکرد. من در آن دوران که شبهای زیادی مسئولیت چینش صفحه اول روزنامه را برعهده داشتم شاهد بودم که تماسهای «مسئولان» سبب میشد تا در لحظات آخر ارسال روزنامه به چاپخانه صفحهای تغییر کند یا ستونی حذف شود، یا حتی رویدادی به کلی نادیده گرفته شود. میگفتند چه بنویسیم و چه ننویسیم. بعدها حتی در مسائل اقتصادی هم دخالت کردند؛ وقتی قیمت دلار بالا رفت، باز هم از دبیرخانه تماس گرفتند: «در مورد افزایش قیمت چیزی ننویسید که باعث التهاب شود.» دیگر سانسور حتی از سیاست به اقتصاد هم سرایت کرده بود.
در آن دوران هنوز قانونی وجود نداشت که رسانهها را موظف به اجرای «مصوبات» شورا کند، اما در عمل همه میدانستند که نافرمانی، «هزینه» دارد. بعدتر، همین وضعیت غیررسمی، قانونی شد. در اصلاحیه قانون مطبوعات، بندی اضافه کردند که رسانهها را ملزم میکرد مصوبات شورای عالی امنیت ملی را رعایت کنند. به این ترتیب، سانسور برای همیشه در چارچوب «قانون مطبوعات» جا گرفت.
دو دهه از آن روزها گذشته، اما وقتی امروز به فضای رسانهای در ایران نگاه میکنم، همان الگو را همچنان حاکم میبینم. تنها ابزارها عوض شدهاند. حالا به «فضای مجازی» هم گسترش یافته است، اما روش همان است. همان کنترل، همان ترس، همان «دستورالعمل». جمهوری اسلامی هرگز به رسانه به چشم رکن دموکراسی نگاه نکرد؛ رسانه در نگاه حاکمان همیشه «بلندگوی حکومت» بوده، نه صدای مردم.
و من، که از دل همان دوران بیرون آمدهام، گاهی فکر میکنم نقطه آغاز این مسیر تازه، همان روزی بود که سردبیرم گفت: «دستور آمده از بالا…»
برای نسلهای پیشین در دهههای پنجاه، شصت یا هفتاد شاید سانسور شکلهای مختلفی و نقطه آغاز متفاوتی داشت، اما برای من از همان روز، سانسور دیگر فقط یک رفتار نبود؛ یک نظام بود. نظامی که از «شکستن قلمها» شروع شد و امروز، به کنترل شبکههای اجتماعی رسیده است.
در این میان، تنها چیزی که تغییر نکرد، ترس حاکمان از صداست -از صدای مردم، از صدای روزنامهنگار، از صدای حقیقت.
این دنیای مدرن با مفاهیم جدیدی مثل دولت-ملت و حاکمیت ملی همراه شد و بهساخت کشوری مستقل با مرزهای مشخص انجامید. تعریفی تازه از شکل دولت و رابطه قدرت با جامعه با پادشاهی رضاشاه رقم خورد.
افسر قزاق پس از کودتا
پس از کودتای ۱۲۹۹، رضاخان، افسر قزاق ناشناخته ناگهان از پشت پرده به صحنه سیاست کشیده شد. هدف کودتای ۱۲۹۹ سرنگونی شاه نبود. هدف این بود که اول پس از خروج نیروهای بریتانیایی، کشور به دام بلشویکهای روسی نیفتد و دوم اینکه کابینه تازهای سر کار بیاید که اهداف قرارداد ۱۹۱۹ را پیاده کند.
گرچه هدف اول تامین شد اما دومی نهتنها انجام نشد بلکه به سستشدن پایههای حکومت قاجار انجامید. نتیجه تمام این فرازوفرودها بالاگرفتن خواست ظهور یک رهبر مقتدر نظامی در بین روشنفکران و پس از آن عامه مردم بود.
رضاخان سردارسپه
رضاخان جاهطلب و قدرتمند پس از اینکه فضا را آماده دید، پروژه پیچیدهای را برای مشروعیتسازی قدرت خود آغاز کرد. او اکنون سردار سپه و فرمانده ارتش بود و فقط یکسال و نیم زمان لازم داشت تا بر کرسی صدراعظمی بنشیند.
دو راه محتمل پیش پای رضاخان و حامیان قدرتمندش قرار داشت که جمعی از روشنفکران، روزنامهنگاران و نواندیشان بودند. حذف کامل سلطنت و برپایی جمهوری یا انقراض قاجار و پایهگذاری سلسلهای تازه.
در صحنه عمومی و مطبوعات، زمزمههای «جمهوریت» آغاز شد. این ایده بخشی از نخبگان جوان و روشنفکر را مجذوب میکرد. ترکیه آتاتورکی الهامبخش این ایده بود. اما این طرح با مقاومت شدیدی از سوی روحانیت، بازار و بخشهایی از اشراف سنتی روبهرو شد. جمهوریت نهتنها ساختارهای سنتی قدرت را تهدید میکرد بلکه اجرایش به روش آتاتورک میتوانست منافع اقتصادی طبقه آخوندها را بهکل نابود کند.
پایان ایده جمهوری
مخالفان برای به کرسی نشاندن حرف خود به اردوکشی خیابانی روی آوردند. در این رقابت خیابانی، روحانیان موفق شدند با بسیج بازار و عوام، فضا را به سود خود شکل دهند.
در مقابل رضاخان و نزدیکانش افرادی مانند عبدالحسین تیمورتاش، محمدعلی فروغی و علیاکبر داور دریافتند که بدون کسب حداقلی از مقبولیت اجتماعی و همراهی طبقه سنتی قدرت، مسیر جمهوریخواهی دشوار و پرهزینه است و به نتیجه نمیرسد.
اما شکست پروژه جمهوری، پایان مسیر رضاخان نبود و شاید حتی انگیزه بیشتری به او برای اصلاح جامعه داد. رضاخان و نزدیکانش مسیر جدیدی را انتخاب کردند و تصمیم گرفتند بهجای حذف کامل سلطنت و روی آوردن به الگوهای غربی، پادشاهی را که جاافتاده و مقبول عامه بود، بازتعریف کنند. وقتی احمدشاه بیمیل به سلطنت به اروپا رفت، فضا آمادهتر شد.
مردم میدیدند که شاه علاقهای به امور مملکت ندارد، فساد بیداد میکند و در اوضاع اقتصادی و سیاسی فقط یک روزنه امید دیده میشد. آن روزنه امید رضاخان مرد مقتدری بود که میتوانست اوضاع را سروسامان دهد.
این امکان فراهم شد که رضاشاه در مقام قدرت مطلق، نقش پادشاه را حتی پیش از رسمیشدن آن ایفا کند. او ارتش را متمرکز کرده بود، به شورشهای قبایل که میتوانستند به تجزیه ایران بینجامند پایان داده و نظمی نوین را برپا کرده بود.
همزمان، پس از نخستوزیری با کنترل مجلس و همراهی چهرههای شاخص سیاسی خود را برای قبضه قدرت آماده کرد.
کارتهای بازی
پیش از هرچیز، ریشه موفقیت رضاخان را باید در ترکیب قدرت نظامی متمرکز، وعده مدرنسازی و توان بازی سیاسی در مجلس دید. مجلس آن روزها، هم از تهدید قدرت نظامی هراس داشت و هم نمایندگان امیدوار به اصلاحات سریع و محسوس بودند.
در این شرایط اکثریت مجلس در برابر این سوال اساسی قرار داشت که آیا بهتر است سلطنت ضعیف قاجار حفظ شود یا انتقال آرام قدرت به یک حکومت مقتدر انجام شود؟ اکثریت قریب به اتفاق مجلس در نهایت به گزینه دوم تمایل یافتند.
۹ آبان و رای تاریخی
نقطه عطف، جلسه مجلس در ۹ آبان ۱۳۰۴ بود که نمایندگان با اکثریتی قاطع انقراض سلسله قاجار را اعلام کردند و اختیار را به رضاخان سپردند تا ترتیب حکومت جدید را فراهم کند. از آن پس هرچه اتفاق افتاد تشریفاتی بود. همه میدانستند که رضاخان به پادشاهی خواهد رسید.
در همان سال مجلس موسسان تشکیل شد و رضاخان رسما رضاشاه شد. این روند، گرچه بهظاهر قانونمند و پاسخ به خواست عمومی بود اما در باطن مجموعهای بود از ترکیب فشار نظامی، مانورهای سیاسی و تلاش نخبگان و روشنفکران.
شکست پروژه جمهوریت و پیروزی سلطنت پهلوی را نباید صرفا محصول شخصیت سیاسی رضاخان دانست.
گرچه رضاشاه در آن پنجسال نشان داد بدون هیچ تجربهای از قدرت، با هوش بالایش خلاءهای سیاسی را محاسبه کرد و در یک بازی پیچیده توانست با حذف تمامی رقبا به جایگاهی برسد که هیچکس حتی تصورش را هم نمیکرد.
در این میان نمیتوان ساختار ناپایدار قدرت در ایران قاجاریه، بحرانهای اقتصادی و امنیتی و تاثیر بازیگران خارجی را نادیده گرفت. رضاشاه پیامد این وضعیت بود. رهبری نظامی که میدانست چه ابزاری را چگونه و کجا باید به کار گیرد تا به آرزویش برای ایران قوی و مستقل جامه عمل بپوشاند. او مردی بود که خواست و با کمک نخبگان و روشنفکران، دولتی مدرن را پدید آورد.
همزمان با تلاش حکومت برای تنگتر کردن حلقه فشار به زنان با راهاندازی پروژههایی همچون «اتاق وضعیت عفاف و حجاب» با بیش از ۸۰ هزار نیروی «آمر به معروف»، نظرات و استدلالهای مردان نظریهپرداز و مدافع حجاب اجباری ابعاد جدیدی پیدا کرده است. این نظرات نشان میدهد آنها تا چه اندازه از عاملیت زنان برای تصمیمگیری برای بدن خود -موضوعی که بسیاری از فعالان و نظریهپردازان حقوق زنان آن را سرآغاز آزادی میدانند- وحشت دارند.
در یکی از جنجالیترین اظهارات، حسن رحیمپور ازغدی، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، در نشستی درباره جنگ ۱۲ روزه جمهوری اسلامی و اسرائیل که اواخر مهرماه برگزار شد، بحث را به حجاب اجباری کشاند و گفت: «یک زمانی مشکل حجاب، موی سر بود الان که در خیابان هم داف میبینیم هم ناف!»
پیش از آن علی مطهری، نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی و از مدافعان سرسخت حجاب اجباری، به عملکرد دولت مسعود پزشکیان تاخت و او را مروج بیحجابی دانست.
مطهری هم به موضوع پیدا بودن ناف زنان اشاره کرد و گفت: «درست است که میگوییم سختگیری نباید باشد ولی کسی که نافش را بیرون گذاشته، چه کسی باید جلویش را بگیرد؟»
بررسی دقیقتر این اظهارنظرهای زنستیزانه که در ظاهر درباره حجاب اجباریاند اما در عمل حول محور کنترل بر بدن زنان میگردند، تصویری از تصور مردان جمهوری اسلامی از بدن زن به عنوان ابزار سیاسی و شاخص ایمان و هویت حکومت به دست میدهد. نگاهی که کاملا در ضدیت با آزادی و حقوق اساسی زنان تعریف میشود.
پرداختن به جزییات برای برانگیختن بخش سنتی جامعه
ویدیوها و تصاویری که بهار و تابستان ۱۴۰۴ از زنان و دختران در اماکن عمومی همچون رستورانها، مراکز خرید و خیابانها در حال خرید، تفریح و دورهمی در رسانههای اجتماعی منتشر شد، حاکی از نگاه تازه آنها به مد و تمایل برای گرفتن کنترل بدنشان در دست خود است.
تنها در یک نمونه، کاربران زن در واکنش به کاربری که در حساب ایکس خود نوشته بود زنانی که در شهر با نیمتنه تردد میکنند، «دریده و بیحیا» هستند، تعداد زیادی تصویر با نیمتنه از خود منتشر کردند.
در این تصاویر دخترانی را میبینیم که جسورانه نیمتنه یا کراپ تاپ به تن دارند و بخشی از شکم و نافشان بیرون است.
دختران نوجوان و جوان ایرانی به وضوح علاقه دارند تازهترین ترندهای مد را مثل همسالان خود در کشورهای دیگر دنبال کنند.
یک کنشگر مخالف حجاب اجباری ساکن استان تهران که برای حفظ امنیتش با نام مستعار بیتا به او اشاره میشود، به ایراناینترنشنال گفت پرداختن به جزییات بدن زنان مانند اینکه بگویند نافشان بیرون است، با هدف تحریک کردن ذهن بخش سنتی جامعه مطرح میشود و میخواهند به تعبیر خودشان بر «زشتی و قباحت» این نوع پوشش تاکید کنند.
او معتقد است این نحوه لباس پوشیدن، میتواند چشمها و ذهنها را به آزادی حق انتخاب پوشش زنان عادت دهد و این چیزی است که برای حکومت خوشایند نیست.
کنترل مداوم و نسل زدی که در برابرش طغیان میکند
این نوع آزادیخواهی در شکل پوشش در ایران را که پس از جنبش «زن، زندگی، آزادی» با سرعت چشمگیری پر و بال گرفت، میتوان طغیان ناگزیر نسل زد با حمایت و همرامی تمامعیار نسل وای (هزاره) در برابر دههها سیاست فشار و سرکوب در زمینه حجاب و فراتر از آن، حقوق زنان دانست.
در عین حال، به نظر میرسد حکومت تلاش چندانی برای درک این نگاه یا دستکم درس گرفتن از گذشته، نکرده است.
گروهی از کنشگران حقوق زنان، این سخنان مردان مدافع حجاب اجباری را که از «بدننمایی» زنان میگویند، گرا دادن به حکومت برای سرکوب بیشتر میدانند.
با این طرز تفکر و رویه، مردان سیاستگذار در جمهوری اسلامی زن را نه شهروند، عامل اجتماعی و صاحب اراده، که صرفا موجودی صاحب بدن میبینند. وقتی وجود زن به بدن محدود شود، تمام توجه به ناف و مو و شکل پوشش معطوف میشود.
نتیجه دیگر این نوع نگاه کنترلگرایانه به بدن زن، تابو کردن بدن است که نگاه جنسی را تقویت میکند.
بیتا در گفتوگو با ایراناینترنشنال تاکید کرد که کنترلگری حکومت همچون گذشته کارا و موثر نیست و آن را محصول مقاومت نسل زد در برابر پذیرش چارچوب و قالب مورد تایید جمهوری اسلامی دانست.
او گفت که این نسل اشتیاق به زیر پا گذاشتن هنجارهای اجباری حکومت را دارد: «این چیزی است که جامعه ایران به آن نیاز داشت.»
آینده چه شکلی خواهد بود؟
احتمالا جمهوری اسلامی که از ابتدای پیدایش خود بدن زن را با موضوع حجاب اجباری به عرصهای برای قدرتنمایی و نمایش دادن ارزشها و طرز فکرش تبدیل کرده، در برابر دست کشیدن از این کنترل همچنان مخالفت جدی خواهد کرد و سرکوب را ادامه میدهد.
اما شواهد بسیاری از جمله رفتوآمد زنان جوان در سطح شهرها با نیمتنه نشان میدهد آنها هم در مقابل قصد کوتاه آمدن ندارند و از تلاش خود برای حضور عادی در جامعه علیرغم فشار حکومت برای بازنمایی آنها به عنوان عنصر تهدیدکننده نظم اجتماع و عامل ترویج «بیبند و باری جنسی» عقب نخواهند نشست.
یکی از زنان مخالف اجباری که در ایران ساکن است و در شبکه اجتماعی ایکس درباره حقوق زنان مینویسد، به ایراناینترنشنال گفت: «در یک نظام پدرسالار و مردسالار ایدئولوگ مثل جمهوری اسلامی، کنترل پوشش زنها، راهی است برای حفظ اقتدار مردانه و سرکوب جنبشهای زنانه و پیشرویی مثل "زن، زندگی، آزادی". زنان با برداشتن حجاب، علیه کل سیستم از اقتصاد گرفته تا حقوق سیاسی اعتراض میکنند.»
با این نگاه، اگر جمهوری اسلامی از کنترل بدن زنان دست بکشد و با کراپ تاپ کنار بیاید، مجبور خواهد شد زنان را به عنوان سوژهای اجتماعی به رسمیت بشناسد و قدرت را تقسیم کند. در نتیجه، مسئله، فراتر از ناف یا مو، مسئله قدرت است.
بیتا، کنشگر مخالف حجاب اجباری، با صدایی مصمم گفت: «ما زنها میدانیم اگر یک قدم به عقب برگردیم، قدمهای دیگری را هم رو به عقب بر خواهیم داشت چون جمهوری اسلامی ۱۰ قدم جلو میآید.»
