این پرسش مهم اکنون مطرح است که آیا این تقابل زبانی به معنای شکست مذاکرات و حرکت بهسوی رویارویی نظامی است یا دو طرف همچنان ترجیح میدهند به توافقی دست یابند، هرچند حاضر به عقبنشینی از مواضع خود نیستند.
در این یادداشت به بررسی دلایل توقف مذاکرات، موقعیت کنونی طرفین، دامنه اختلافات و اینکه آیا خامنهای و ترامپ به سمت توافق حرکت خواهند کرد یا تنشها به درگیری ختم خواهد شد، میپردازیم.
۱. دلایل لغو مذاکرات
مهمترین عامل تعلیق مذاکرات، اختلاف نظر شدید میان ایران و آمریکا بر سر غنیسازی اورانیوم در داخل ایران است. ایالات متحده، با هدایت مارکو روبیو ـ که همزمان وزیر خارجه و مشاور امنیت ملی ترامپ است ـ صراحتاً اعلام کرده جمهوری اسلامی اجازه غنیسازی حتی در سطح پایین (زیر چهار درصد) را ندارد و در صورت نیاز باید اورانیوم مورد استفاده در نیروگاهها را از خارج وارد کند. همچنین واشنگتن خواستار توقف برنامه موشکی ایران و قطع حمایت از گروههای شبهنظامی منطقهای است.
در مقابل، مقامات جمهوری اسلامی، بهویژه عباس عراقچی، غنیسازی اورانیوم را «حق مسلم» تهران بر اساس پیمانپیمان منع گسترش سلاحهای هستهایمیدانند و اعلام کردهاند که از این حق عقبنشینی نخواهند کرد. از نظر جمهوری اسلامی، حفظ غنیسازی نهتنها موضوعی فنی بلکه مسئلهای حیثیتی است که به اعتبار سیاسی حاکمیت گره خورده است.
۲. اختلافات بنیادین و بیاعتمادی ساختاری
دلیل اصلی مخالفت آمریکا با غنیسازی در ایران، سابقه تخلفات جمهوری اسلامی در چارچوب توافقات پیشین و گزارشهای مکرر آژانس بینالمللی انرژی اتمی از غنیسازی تا سطح ۶۰ درصد و حتی نشانههایی از غنیسازی ۸۰ درصدی است. این میزان فراتر از مصارف غیرنظامی تلقی میشود و اعتماد جامعه جهانی را نسبت به ماهیت برنامه هستهای جمهوری اسلامی بهشدت خدشهدار کرده است.
در همین حال، آژانس نیز در تلاش برای تکمیل یک گزارش جامع درباره برنامه هستهای ایران است که جمهوری اسلامی تا امروز از همکاری کامل با آن خودداری کرده است.
اکنون که مذاکرات میان ایران و آمریکا در جریان است، آژانس نیز بهدنبال آن است که ابهامات گذشته را رفع کند اما جمهوری اسلامی با دادن دسترسی کامل به بازرسان مخالفت میکند.
۳. ترامپ، روبیو و خط قرمز غنیسازی
مارکو روبیو که حالا در سیاست خارجی دولت ترامپ جایگاه محوری دارد، بارها اعلام کرده که حتی غنیسازی در حد چهار درصد هم برای جمهوری اسلامی غیرقابل پذیرش است. به گفته او، ایران در گذشته از همین مجوز حداقلی سوءاستفاده کرده و بعید نیست در آینده نیز چنین کند. این موضع، فشار زیادی به فرآیند مذاکرات وارد کرده، چرا که حتی پذیرش غنیسازی در حد پایین هم از سوی دولت ترامپ میتواند توافق احتمالی را شبیه به برجام دوره اوباما جلوه دهد؛ چیزی که ترامپ بهشدت بهدنبال تمایز از آن است.
۴. نگاه جمهوری اسلامی: تاکتیکی یا استراتژیک؟
رهبر جمهوری اسلامی، علی خامنهای، بهطور سنتی با هرگونه عقبنشینی علنی مخالف بوده اما در ماههای اخیر، نشانههایی از تمایل به انعطاف که او آن را تاکتیکی میداند، دیده میشود. او با اشاره به صلح امام دوم شیعیان با معاویه، تلویحاً گفته است که عقبنشینی در شرایط خاص قابل توجیه است، اما تأکید کرده که این عقبنشینی موقتی است و سلطه نظام سلطه همیشگی نخواهد بود. همین اظهارات، احتمال پذیرش توافقی محدود و مشروط از سوی تهران را افزایش داده است.
۵. توافق یا تقابل؟ چشمانداز آینده
در شرایط فعلی، به نظر میرسد جمهوری اسلامی آماده است غنیسازی را تا سطح زیر چهار درصد کاهش دهد، اما بر حفظ همین میزان نیز پافشاری دارد. در مقابل، دولت ترامپ هنوز تصمیم نهایی را نگرفته که آیا این سطح از غنیسازی را خواهد پذیرفت یا نه.
اگر ترامپ به این نتیجه برسد که باید توافقی حاصل شود و غنیسازی محدود را بپذیرد، شانس رسیدن به توافق بالاست. اما اگر بر موضع عدمپذیرش مطلق غنیسازی بماند، توپ به زمین تهران میافتد و این خامنهای خواهد بود که باید تصمیم بگیرد آیا حاضر است بدون حفظ غنیسازی، توافق کند یا نه.
واقعیت این است که هر دو طرف تحت فشارند؛ جمهوری اسلامی از درون با بحرانهای اقتصادی و نارضایتیهای اجتماعی مواجه است و ترامپ نیز برای نشان دادن دستیابی به یک دستاورد برجسته در ابتدای دوره دوم ریاست جمهوریاش به یک توافق نیاز دارد اما هنوز مشخص نیست کدامیک اول از مواضع خود کوتاه میآید. خامنهای یا ترامپ.
۶. احتمال چرخش بزرگ در سیاست خارجی ایران؟
برخی تحلیلگران معتقدند خامنهای ممکن است حتی فراتر از یک توافق محدود، بهدنبال چرخشی گسترده در سیاست خارجی باشد، از جمله بازگشت شرکتهای نفتی آمریکایی به ایران و احیای روابط اقتصادی با آمریکا. اما شواهد فعلی چنین تحولی را نشان نمیدهد. ادبیات رسمی جمهوری اسلامی همچنان بر «آمریکاستیزی» و «اسرائیل ستیزی» استوار است و بازگشایی سفارتخانهها یا روابط رسمی دیپلماتیک با آمریکا در شرایط فعلی بعید به نظر میرسد.
در نهایت، مذاکرات میان ایران و آمریکا اکنون در نقطهای حساس قرار دارد. تصمیم نهایی در مورد ادامه یا شکست مذاکرات، بهطور مستقیم به ارادهی سیاسی دو نفر گره خورده: دونالد ترامپ و علی خامنهای. آنچه امروز مانع اصلی بر سر راه توافق است، نه جزئیات فنی یا موضوعات فرعی، بلکه اختلاف بر سر اصل غنیسازی اورانیوم در داخل ایران است. تا زمانی که تکلیف این مسئله روشن نشود، نمیتوان درباره آینده مذاکرات با قطعیت سخن گفت.
