دبیر ارشد خبر در ایراناینترنشنال
تازهترین فیلم محمد رسولاف که بهصورت مخفیانه و بدون رعایت قوانین حجاب اجباری در ایران ساختهشد، پس از موفقیتهای بینالمللی در فستیوالهای مختلف از جمله کسب جایزه ویژه هیات داوران از جشنواره فیلم کن و اکران موفق در فرانسه، این هفته در جشنواره فیلم لندن بهروی پرده رفت.
نخستین جملات فیلم «دانه انجیر معابد» توصیفی است از این درخت. درختی که دانههای آن از طریق فضلهی پرندگان بر روی تنهی درختان دیگر سقوط میکنند، روی این تنهها جوانه زده، رشد کرده و ریشههایشان را رو به زمین میفرستند. شاخههای این گیاه تنه درخت میزبان را در برگرفته و بهتدریج آن را خفه میکنند. هرچه پس از آن در فیلم اتفاق میافتد ادامهای بر همین داستان تمثیلی است. نظامی پوسیده که هرکس که داخلش باشد را به نابودی میکشد.
«ایمان» (با بازی میثاق زارع) مردی جاهطلب است که پس از سالها تلاش، بازپرس دادگاه انقلاب شده. به این امید که بتواند خانهای سهخوابه، حقوقی بالاتر و اعتباری بیشتر کسب کند و در سالهای بعد بر کرسی قضاوت بنشیند. در ابتدای فیلم او تلاش میکند وجدان قضایی داشته باشد اما خیلی زود تن به سیستمی میدهد که از او فقط اطاعت و صدور حکم اعدام میخواهد. در پشت این زندگی کاری، در خانه ایمان، همسر و دو دخترش قرار دارند. سه زن از سه نسل مختلف که هر کدام قرار است نقش یک نسل تاریخی را بازی کنند. در این میان دو ماجرا اتفاق میافتد که قصه را پیش میبرد. اول اسلحهای که برای حفاظت به ایمان داده شده و دوم شروع انقلاب مهسا و اعتراضات «زن، زندگی، آزادی». اسلحهی ایمان در نیمهی فیلم ناپدید میشود و این آغازی است بر درامی که سرنوشتش با زندگی و خانواده او گره خورده است. در لابهلای فیلم، رسولاف از تصاویر واقعی اعتراضات «زن، زندگی،آزادی» استفاده کرده. همچنین سکانسی بسیار تکاندهنده از دختری دارد که چشمش با گلولههای ساچمهای نیروهای امنیتی آسیب دیده است.
فیلم «دانه انجیر معابد» قرار است حکایت تغییر مردی باشد که از «انسان» به «حیوان» و از «بازپرس» به «قاتل» تبدیل میشود. سه زن زندگی ایمان، نجمه همسرش (با بازی سهیلا گلستانی) و دو دخترش (با نقشآفرینی مهسا رستمی و ستاره ملکی) هرکدام بهروش خود میکوشند در برابر این دگماتیسم روبهرشد بایستند. همسر ایمان زنیست سنتی که از موجودی تسلیم که فقط آرامش میخواهد و خواسته مهمش ماشین ظرفشویی است، بهمرور و بهکندی تغییر میکند. دختر بزرگتر جوانی است باهوش و تحصیلکرده که میکوشد نسل پیش از خود را با زبان گفتار و منطق متوجه اشتباهاتش کند. اما دختر کوچکتر که ۱۶سال دارد، از نسل زد، فرصت این بازیها را ندارد. او با شجاعت بر مردسالاری نهادینهشده میشورد و برای غلبه بر پدر از همان اسلحهای استفاده میکند که در ابتدای فیلم با نشانههایی جنسی وارد داستان شده و نمادی از مردسالاری است.
ما ایمان را هرگز در برابر متهمانش نمیبینیم، اما در خلال فیلم میفهمیم که او نقشی مهم در سرکوب معترضان «زن، زندگی، آزادی» ایفا کرده است. تا به آنجا که نامش در شبکههای اجتماعی افشا میشود. یکی از سکانسهای درخشان فیلم همان وقتی است که ایمان هراسان از افشای نامش به خانه بازمیگردد و در طول مسیر حتی از سایهی خودش هم میترسد. با اینحال ایمان دقیقا مانند جمهوری اسلامی عمل میکند. هر لحظه بیشتر و بیشتر از واقعیت جامعه و از جمله خانوادهاش دور میشود، به خرابه و ساختارهای سنتی نابودشده پناه میبرد و دست آخر وقتی اقتدارش را از دست میدهد، برای نشاندادن قدرتش، به خشونت، بازجویی و زندانی کردن همسر و دخترانش دست میزند. اما مانند جمهوری اسلامی هیچکدام از اینها نمیتواند او را از ورطهی نابودی نجات دهد.
رسولاف مانند فیلمهای پیشین خود از نمادگرایی بهعنوان عنصری پیشبرنده استفاده میکند. هرچند اگر این نمادها لزوما برای مخاطب غربی قابل درک نباشند، اما رسولاف اصرار دارد تا با بردن مخاطب به فرامتن، او را در جایگاهی بنشاند که نه لزوما بیننده اثر، بلکه تکمیلکننده آن باشد. نمادها در سرتاسر داستان پراکندهاند. از اسم شخصیت اصلی فیلم «ایمان» گرفته تا تصاویر دست انتهای فیلم که یادآوری دست قطعشده قاسم سلیمانی است. پیشتر هم در سکانسهایی از فیلم که در راهروهای دادسرا میگذرد، تصاویر مقوایی سلیمانی را دیده بودیم که یادآور همان «امام مقوایی» معروف مراسم دهه فجر است. نشانهای دیگر از باسمهای بودن حکومتی که بر پروپاگاندا بنا شده است. این نمادپردازیها گاهی افراطی میشوند، از جمله وقتی پدر خانواده برای بازداشتیهایش بهسبک زندانهای آلمان نازی کنسرو لوبیا باز میکند. با اینحال فیلم «دانه انجیر معابد» مجموعا توانسته از گردنهی خطرناک شعار بگذرد. گردنهای که خصوصا در فیلمهای سیاسی روز بهراحتی قربانی میگیرند.
فیلم «دانه انجیر معابد» شاید بهترین فیلم رسولاف نباشد. خصوصا برای کارگردانی که آثاری مانند «جزیرهی آهنی»، «به امید دیدار»، «لرد» و «شیطان وجود ندارد» را در کارنامه دارد. با اینحال «دانه انجیر معابد» فیلمی بسیار ارزشمند در تاریخ سینمای ایران است. از آنرو که زبان گویای بیپروای تاریخ معاصر است. زبانی بدون سانسور و بدون افتادن در دام ایهامگراییهای شبههنری. رسولاف در این فیلم با زبانی روشن و بدون لکنت، قصهای کاملا امروزی را با بهترین روش ممکن (با توجه به محدودیتهای فیلمسازی مخفی در ایران) روایت میکند.
فیلمهایی مانند «دانه درخت انجیر معابد» و «کیک محبوب من» نشانههایی هستند از سینمایی که دیگر تن به قوانین قرون وسطایی سانسور و ممیزی نمیدهند. سینمایی پیشرو که تصویری واقعیتر از ایران را نمایش میدهند. تصویری از جامعهای که نمیخواهد تن به ساختارهای سنتی بدهد.
بر اساس گزارش اکونومیست، سائر، استاد فلسفه دانشگاه اوترخت هلند، در کتاب جدید خود به بررسی تکامل اخلاق از زمان ظهور انسانهای اولیه تا عصر حاضر پرداخته است. این اثر تلاشی جامع برای درک چگونگی شکلگیری و تغییر مفاهیم اخلاقی در طول تاریخ بشر است.
سائر در این کتاب با بهرهگیری از یافتههای زیستشناسی تکاملی، علوم شناختی و انسانشناسی، روایتی غنی و پیچیده از تحول اخلاق ارائه کرده است.
او استدلال کرده که پیچیدگی فوقالعاده روابط اجتماعی انسانها، عامل اصلی در شکلگیری اخلاق بوده است.
همکاری، کلید بقا در محیطهای دشوار
به گفته سائر، اجداد اولیه انسان در محیط ناپایدار آفریقا، ظرفیتی خودانگیخته و انعطافپذیر برای همکاری ایجاد کردند. این همکاری که برای بقا در شرایط دشوار ضروری بود، منجر به شکلگیری قوانین اولیه برای تقسیم منابع، به ویژه گوشت شکار شد.
نکته جالب توجه در تحلیل سائر این است که انسانهای اولیه در درون گروه خود، صلحطلب و خانوادهمحور بودند اما در مواجهه با گروههای دیگر، به سرعت خشونتآمیز میشدند.
این تضاد، نقش مهمی در شکلگیری اخلاق اولیه داشت.
اهلی شدن انسان در فرآیند تکاملی اخلاق
سائر به نکته جالبی اشاره میکند: جنگها، علیرغم ویرانگری، باعث تقویت نوعدوستی در درون گروهها میشدند. از منظر تکاملی، این نوعدوستی تنها زمانی معنا پیدا میکرد که افراد ارتباط نزدیکی با یکدیگر داشتند.
با گذشت زمان و افزایش جمعیت گروهها، نیاز به قوانین جدید و اجرای سختگیرانه آنها احساس شد.
این امر منجر به ابداع مجازاتهای شدید در جوامع مختلف شد. سائر معتقد است که این فرآیند باعث شد انسانها در طول نسلهای متمادی، خود را «اهلی» کنند و صفاتی مانند صلحطلبی، بردباری و کنترل تکانه در آنها تقویت شود.
او این روند را به فرآیند اهلی شدن حیوانات تشبیه کرده و گفته است: «بر خلاف شامپانزهها که اگر برای یک پرواز طولانی در هواپیما جمع شوند، بدون شک یکدیگر را میکشند، انسانها میتوانند خویشتنداری و توجه زیادی از خود نشان دهند. انسانها نسبت به شامپانزهها، مانند سگهای گلدن رتریور نسبت به گرگها هستند.»
نقش نهادهای مذهبی در تحول اخلاق
یکی از نقاط عطف مهم در تکامل اخلاق، تغییرات اجتماعی گستردهای است که از سوی کلیسای کاتولیک در اروپا ایجاد شد. این تغییرات که شامل ممنوعیت ازدواج عموزادهها و تغییر در قوانین ارث بود، باعث تضعیف گروههای خویشاوندی و ترویج اخلاق فردگرایانهتر شد.
سائر در کتاب خود به نمونههای جالبی از تاثیر باورهای اخلاقی بر نظامهای قضایی اشاره کرده است.
یکی از این نمونهها، آزمون آب جوش در اروپای قرون وسطی است. در این آزمون، متهمان به جرایم سنگین باید برای اثبات بیگناهی خود، دستشان را در دیگی پر از آب جوش فرو میبردند و سوختگی دست به معنای گناهکاری تلقی میشد.
جالب اینجاست که با وجود ظاهر بیرحمانه این آزمون، حدود ۶۰ درصد متهمان از این مهلکه جان سالم به در میبردند و تبرئه میشدند.
سائر راز این آمار شگفتانگیز را نهفته در باور عمیق مردم آن زمان به قضاوت الهی دانسته است.
به گفته او، افراد گناهکار که معتقد بودند خداوند از حقیقت آگاه است، ترجیح میدادند پیش از آزمون به جرم خود اعتراف کنند تا از درد سوختگی در امان بمانند. از سوی دیگر، افراد بیگناه با اطمینان به تبرئه شدن، حاضر به اعتراف نمیشدند.
نکته جالبتر اینکه کشیشان مسئول این آزمون، برای حفظ اعتبار خود و جلوگیری از محکومیت احتمالی افراد بیگناه، عمدا آب را کمتر از حد ادعا شده گرم میکردند.
این مثال نشان میدهد چگونه باورهای اخلاقی و مذهبی میتوانستند بر چگونگی نظام قضایی تاثیرگذار باشند.
ظهور مدرنیته
نویسنده استدلال میکند که تغییرات اخلاقی، راه را برای ظهور مدرنیته هموار کرد. تجارت مبتنی بر قرارداد، سیاست مشارکتی، بوروکراسی غیرشخصی و آزادی علمی، همگی نتیجه این تحول اخلاقی بودند که جهان را ثروتمندتر و در نهایت شادتر کرد.
با این حال، سائر نگرانیهایی نیز درباره وضعیت کنونی اخلاق در جهان غرب ابراز کرده است.
او معتقد است واژگان اخلاقی مردم «مخلوط» شده و برخی گروهها از این آشفتگی برای توجیه محدودیتهای آزادی بیان استفاده میکنند. همچنین، تقسیمبندی سادهانگارانه جهان به «ظالم» و «مظلوم» و نسبت دادن گناه به رنگ پوست، از دیگر نگرانیهای اوست.
سائر به تفاوتهای فرهنگی در زمینه اعتماد به غریبهها نیز اشاره کرده است. به عنوان مثال، ۷۰ درصد نروژیها میگویند به غریبهها اعتماد دارند، در حالی که تنها پنج درصد از مردم ترینیداد و توباگو چنین دیدگاهی دارند. این تفاوتها نشان میدهند گسترش هنجارهای جهانی، اگرچه در حال پیشرفت است اما همچنان با چالشهایی روبهروست.
پتانسیل آشتی و همگرایی
با وجود این چالشها، سائر همچنان خوشبین است. او معتقد است علیرغم اختلافات ظاهری، انسانها ارزشهای اخلاقی مشترک بیشتری دارند و این میتواند به آنها در غلبه بر سیاستهای هویتی تفرقهافکن کمک کند.
به گفته او، بین دو دیدگاه افراطی «سر وقت بودن نشانه برتری نژاد سفید است» و «ما باید سلطه فرهنگی مسیحیت غربی را احیا کنیم»، اکثریت خاموشی از افراد معقول وجود دارند.
سائر با ترسیم مسیر پیچیده تکامل اخلاق از آفریقا تا جهان مدرن، به ما یادآوری میکند که اخلاق، مفهومی پویا و در حال تکامل است و درک این پویایی میتواند کلید حل چالشهای اخلاقی پیچیده عصر ما باشد.
جمهوری داغستان کنونی که در جنوبیترین بخش روسیه قرار دارد یکی از مناطقی بود که در سال ۱۸۱۳ میلادی از ایران جدا شد. شهر دربند مشهورترین منطقه در داغستان است که در چندین دوره تاریخی از جمله ساسانی و صفوی، مرز شمالی امپراتوری ایران به شمار میرفت.
دانشگاه استنفورد در کالیفرنیا برنامه ویژهای برای نمایش فیلم مستند «دربند: یادگار ایران» سازماندهی کرده است. این برنامه که سوم اکتبر برگزار خواهد شد با جلسه پرسش و پاسخ با کارگردان مستند، پژمان اکبرزاده، همراه خواهد بود که برای ساخت این فیلم، پیش از آغاز جنگ روسیه و اوکراین، مدتی را در داغستان سپری کرده است.
ببینید: بخشهای از مستند «دربند: یادگار ایران»
دژ و دیوارهای دفاعی دربند به شکل کنونیاش در زمان خسرو انوشیروان، امپراتور ساسانی، ساخته شد. هدف اصلی از ساخت آن، پاسداری از مرزهای شمالی ایران بود.
سامانه دربند که هوشمندانه در باریکترین منطقه میان دریای خزر و کوههای قفقاز ساخته شده، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
اکبرزاده، کارگردان این مستند به ایراناینترنشنال گفت: «برخلاف طاق کسری که در پی حمله اعراب پس از مدتی متروکه شد، سامانه دربند به دلیل اهمیت استراتژیک خود، پس از حمله اعراب در سده هفتم میلادی، همچنان مورد کاربرد قرار گرفت. یک کتیبه کوفی نیز در نزدیکی دژ کشف شده که در آن به نام "کسری" (لقبی که اعراب برای پادشاهان ساسانی به کار میبردند) به عنوان سازنده دژ اشاره شده است.»
دربند و رقابت قدرتهای منطقه برای تصاحب آن
در دوره پس از اسلام، اعراب حدود ۱۵۰ سال در دربند ماندگار شدند و در سدههای بعد این منطقه دائما میان حکمرانان محلی، ترک، ایرانی و در نهایت روس دست به دست میشد.
مستند «دربند: یادگار ایران» تلاش میکند که با بهرهگیری از نقشهها، نقاشیها و اشیای تاریخی، نماهای زمینی و هوایی و اظهارنظرهای باستان شناسان و تاریخدانان، تا جایی که ممکن است سامانهای را به بیننده معرفی کند که رویدادهای تاریخی بیشماری در آن رخ داده و شناخت عمومی از آن بسیار اندک است.
اکبرزاده تاکید کرد که این موضوع یک چالش بزرگ در ساخت فیلم بوده است: «دودمانها و فرهنگهای گوناگون در دربند حضور پیدا کردند و از هر یک نشانههای گوناگونی در شهر دیده میشود. زمان زیادی صرف بخش پژوهشی شد تا بازتاب دادن رویدادهای تاریخی به شکل فشرده و موازی، تمرکز بیننده از خود سامانه دفاعی را از بین نبرد. پیش از این مستندی که بتواند سامانه دربند را به شکلی همه جانبه به مخاطبان خارج از روسیه معرفی کند وجود نداشت.»
یکی از شخصیتهای کلیدی در این مستند، مرتاضعلی حاجیف، مدیر دپارتمان باستانشناسی در فرهنگستان علوم داغستان است. در سالهای اخیر بسیاری از حفاریهای باستانشناسی در دربند زیر نظر او انجام شده است.
حاجیف در مستند میگوید: «دربند یکی از مهمترین گذرگاهها برای ارتباط میان شمال و جنوب قفقاز بوده است. در طول تاریخ یکی از مهمترین دلایل رقابت بین قدرتهای منطقه برای در دستگرفتن آن همین موضوع بوده است.»
دربند، کانونی برای گسترش آیین زرتشت
بخشی از مستند دربند به حضور آیین زرتشت در داغستان اختصاص دارد. فیلم به سراغ دخمهای در نزدیکی دژ دربند میرود که شواهد باستانشناسی نشان میدهد تا حدود سده شانزدهم میلادی همچنان از آن استفاده میشده است.
مرتاضعلی حاجیف، دربند را یک «کانون» برای گسترش آیین زرتشت در دوره ساسانی مینامد و میافزاید: «برخلاف باور بسیاری، علیرغم اسلامیشدن منطقه از سده هفتم میلادی، آیین زرتشت تا قرنها در منطقه پیروانی داشته که رسوم خود را نیز به جای میآوردهاند.»
اکبرزاده، سازنده مستند دربند، پیش از این، در زمان نبرد داعش با ارتش عراق به این کشور سفر کرد تا مستند «طاق کسری: شگفتی معماری» را بسازد. او نگران بود تا داعش آنچه بر سر آثار تاریخی در موصل و نمرود آوردند را در مدائن هم تکرار کنند.
این مستندساز به ایراناینترنشنال گفت: «آثار تاریخی عظیمی که مربوط به سلسلههای ایرانی در بیرون از مرزهای کنونی ایران هستند، عموما در مناطقی قرار گرفتهاند که حتی بازدید از آنها با دشوارهای بیشماری همراه است. به همین خاطر به لحاظ تصویری به ندرت کارهای جدی برای شناساندن آنها صورت گرفته است. کارهای پژوهشیِ صورت گرفته بیشتر محدود به نشریات دانشگاهی بودهاند ولی زمانی که داستان را به تصویر میکشید میتوانید عموم را به موضوع جذب کنید.»
مستند دربند تاکنون در چندین همایش آکادمیک بینالمللی در زمینه خاورشناسی و ایرانشناسی در اروپا و آسیا به نمایش درآمده و در ماه اکتبر نیز نخستین نمایش خود در آمریکا را خواهد داشت. بنا بر اعلام بخش ایرانشناسی دانشگاه استفورد، این مستند در واقع تازهترین بخش از تلاشهای سازندهی آن برای گسترش دانش عمومی در رابطه با «میراث ایران فراتر از مرزهای کنونیاش» است.