روزنامهنگار و تحلیلگر اجتماعی
مهاجرت اقلیمیـاجتماعی، کاهش زیستپذیری و بازآرایی جمعیتی پایتخت چهره تازهای از تهران ترسیم کرده است؛ شهری که تحت فشار بحرانها، جمعیت و الگوهای سکونتیاش در حال تجربه دگرگونیهای ساختاری است.
وقتی مسعود پزشکیان، رییس دولت در جمهوری اسلامی، دو هفته پیش هشدار داد «اگر باران نیاید باید تهران را تخلیه کنیم»، بسیاری این جمله را یک اغراق اقلیمی دانستند. اما آنچه امروز تهران را در معرض «تخلیه» قرار میدهد، تنها خشکسالی نیست؛ بلکه مجموعهای از فشارهای اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی است که به شکلی بیسابقه بر زندگی روزمره مردم سنگینی میکند.
آمار رسمی مرکز آمار ایران که از مهاجرت ۲۷۰ هزار نفر در هشتماهه نخست ۱۴۰۴ خبر میدهد، به معنای آن است که این جمله پزشکیان بیش از آنکه نماد بحران آب باشد، توصیف وضعیت کلی پایتخت است: تهیشدن تدریجی پایتخت از جمعیتی که دیگر زندگی در آن را نه مطلوب میدانند و نه ممکن.
تهران همیشه بهعنوان شهری که فرصت میسازد شناخته میشد؛ شهری که اگرچه خشن، پرجمعیت و پرهزینه است، اما پلهای برای بالا رفتن بود. اما اکنون برای نخستین بار در تاریخ معاصر، این پله شکسته و بسیاری از کسانی که روزی برای ساختن آیندهشان به تهران آمده بودند، به دنبال خروج از آنند.
نکته مهم اینجاست که مهاجرت جدید، مهاجرت ناگهانیِ فقرزدگان نیست؛ بلکه مهاجرت گسترده کسانی است که تهران را روزگاری «خانه» خود میدانستند.
فروپاشی زیستپذیری: تهران دیگر زندگیپذیر نیست
برای درک دستکم بخشی از این موج، باید فهمید که زیستپذیری تهران در ۱۰ سال گذشته زیر فشار تورم، آلودگی، ازدحام، گرانی مسکن، فرسایش خدمات شهری و ناامنی اقتصادی خرد شده است.
تهران همزمان با گسترش خود، توان تامین پایهایترین نیازهای شهری، از آب و هوا تا حملونقل و فضای شهری امن را از دست داده است.
این فروپاشی زیستپذیری تنها در دادهها قابل مشاهده نیست؛ در تجربه روزانه مردم نیز جاری است. زنانی که هر روز دو ساعت در ترافیک میمانند، دانشآموزانی که در کلاسهای ۴۰ نفره درس میخوانند و به خاطر آلودگی اغلب کلاسهایشان آنلاین برگزار میشود، سالمندانی که از پس هزینه درمان برنمیآیند، جوانانی که خانهدارشدن را ناممکن میبینند و خانوادههایی که نمیتوانند معاش ماهانه خود را با ثبات برنامهریزی کنند.
تهران به شهری تبدیل شده که زیستن در آن، انرژیای بسیار فراتر از توان عادی انسان میطلبد.
همین تجربه روزمره است که پایتخت را به نقطه «عدم جذابیت» رسانده است. بحران آب ـ با وجود اهمیتش ـ تنها آخرین حلقه از این زنجیره است؛ حلقهای که نشان میدهد زیرساختهای شهر از فشار بیوقفه سه دهه اخیر در حال ویران شد هستند.
چه کسانی در حال ترک تهران هستند؟
ترکیب مهاجران نشان میدهد که خروج از تهران یک واکنش تکعاملی نیست، بلکه تصمیمی است که از دل مجموعهای از تجربههای زیسته بیرون میآید.
بخش بزرگی از مهاجران، طبقه متوسط شهریاند؛ همان طبقهای که همیشه موتور رشد فرهنگی و اقتصادی تهران بود. خانوادههای دارای فرزند که درگیر هزینههای سرسامآور آموزش و درمانند، زنان شاغلی که میان خانه، کار و ترافیک فرساینده خرد میشوند، زوجهای جوانی که هیچ چشمانداز واقعی برای ثبات مالی نمیبینند و کارمندانی که پس از سالها تلاش هنوز توان اجارهخانه در محلهای متوسط روبهبالا را ندارند. این گروهها با مهاجرت، تنها محل سکونت خود را تغییر نمیدهند؛ «نقشه آرزوهایشان» را بازنویسی میکنند.
در کنار آنها، گروه دوم شامل خانوارهای کمدرآمد و بازنشستگان است. برای این گروه، تهران نه فقط گران، بلکه غیرقابلزیست شده است. درآمدی که در تهران کفاف یک زندگی ساده را نمیدهد، در شهرهای کوچکتر میتواند امکان یک زندگی پایدار ایجاد کند. برای آنان مهاجرت انتخابی از سر اضطرار است، نوعی فرار از فشار.
گروه سوم متخصصان، معلمان با سابقه، کارکنان دستگاههای اداری و تکنوکراتها هستند؛ کسانی که خروجشان ضربه مستقیم به ظرفیت حکمرانی وارد میکند. وقتی یک پایتخت متخصصان خود را از دست بدهد، مهم نیست ساختمانهای اداری سرپا بماند؛ سیستم تصمیمگیری از درون فرومیپاشد.
مقاصد مهاجرت: تهرانِ کوچکشده در دل پیرامون
مهاجرت از تهران مناطق خاصی را دچار تغییر سریع کرده است. استان البرز، شهرکهای پردیس و پرند، هشتگرد و دماوند اکنون عملا «تهرانهای فرعی» شدهاند؛ شهرهایی که از نظر سبک زندگی، جمعیت و فضای فرهنگی امتداد تهرانند اما بدون زیرساختهای متناظر.
آنچه امروز در البرز میبینیم، نمونهای از «پرتاب جمعیت» از پایتخت به پیرامون است؛ پدیدهای که نه از طریق برنامهریزی شهری بلکه از طریق هجوم ناگهانی خانوارها شکل میگیرد و ظرفیتهای شهر مقصد را به سرعت میبلعد.
در شمال ایران، تغییر ماهیت اجتماعی شهرها محسوستر است. مهاجران تهرانی، سبک زندگی جدیدی را به این مناطق بردهاند: خانههای ویلایی، رشد ساختوساز، رستورانها و فضاهای تفریحی جدید.
اما این تغییر با گسستهای اجتماعی نیز همراه بوده است: افزایش قیمت زمین، فرسایش هویت محلی، درگیری منابع، و تنشی فرهنگی میان مهاجران و بومیان. شمال امروز نمونهای کوچک از تاثیر «مهاجرت سبکزندگیمحور» است؛ مهاجرتی که مقصد را نه تقویت، بلکه دگرگون و بعضا نابرابر میکند.
در استانهایی مانند قم، ساوه و سمنان، مهاجران بیشتر به دنبال آرامش و هزینه کمترند، اما ورود پیدرپی خانوادهها فشار تازهای بر شبکه آب، مدارس و خدمات شهری وارد کرده است. گسترش بیضابطه طرحهای مسکونی در این مسیرها، نسخه کوچکشدهای از همان آسیبی است که تهران را فرسوده کرد.
پیامدهای اجتماعی: تهیشدن پایتخت، متورمشدن پیرامون
مهاجرت از تهران پدیدهای صرفا جمعیتی نیست؛ حلقهای در زنجیره دگرگونی اجتماعی است. تهیشدن طبقه متوسط شهری به معنای ضعیفتر شدن شبکههای حمایتی، کاهش کیفیت خدمات محلی، تضعیف مشارکت مدنی و افت سرمایه اجتماعی است.
تهران بدون طبقه متوسط، شبیه شهری میشود که شریانهای حیات اجتماعیاش آرامآرام قطع شدهاند. این شهر همچنان پرجمعیت خواهد بود، اما فقیرتر، خستهتر، و نابرابرتر.
از سوی دیگر، شهرهای مقصد نیز ظرفیت جذب این تعداد مهاجر را ندارند. تنشهای اجتماعی میان مهاجران و بومیان، رقابت بر سر منابع، بالا رفتن قیمت مسکن، و تغییر بافت فرهنگی، همه پیامدهایی هستند که این شهرها هنوز آمادگی مواجهه با آنها را ندارند.
خانوادههایی که تهران را ترک میکنند با مشکلات تازهای روبهرو میشوند: دشواری ساختن شبکههای اجتماعی جدید، وابستگی بیشتر به خودرو، کمبود خدمات آموزشی با کیفیت و انقطاع اجتماعی که فرزندان را دچار شوک فرهنگی و هویتی میکند.
تهران نیز با از دست دادن نیروهای فعال خود، به شهری سنگین و کمتحرک تبدیل میشود؛ شهری با جمعیتی مسنتر، فقیرتر و تنهاتر. این ترکیب، ظرفیت کنش جمعی را از پایتخت میگیرد و آن را از فضای سیاسی، به فضای مصرف منابع تبدیل میکند.
تهران و سیاست: پایان مرکزیت بیرقیب
تهران همیشه مرکزیت سیاسی ایران را تنها از طریق وجود نهادهای حاکمیتی به دست نیاورده؛ این مرکزیت محصول تراکم جمعیت و نیروی انسانی بوده است.
مهاجرت گسترده به معنای بازآرایی وزن سیاسی کشور است. استانهای مهاجرپذیر بهتدریج سهم بیشتری در انتخابات، بودجه و تصمیمگیری ملی مطالبه خواهند کرد. تمرکز قدرت اداری در تهران نیز با خروج نیروی انسانی متخصص دچار اختلال میشود. اداره شهری که بخش مهمی از کارشناسان و مدیرانش مهاجرت کردهاند، حتی با توسعه زیرساختی نیز امکانپذیر نیست.
پایتختی که فقیر میشود، هویت سیاسی خود را از دست میدهد. شهرهای بزرگ دنیا وقتی مرکزیت خود را از دست میدهند که گروههای مولد، فعال و مشارکتجو از آن خارج شوند. خروج این گروهها از تهران، سازوکار بازتولید قدرت در پایتخت را مختل میکند و شکاف تازهای میان دولت مرکزی و واقعیت خیابانی ایجاد میکند.
۱۴۰۵؛ سال ورود تهران به «دوره پساجمعیتی»
اگر روند مهاجرت ادامه یابد و تعداد مهاجران از تهران در سال آینده به یک میلیون نفر برسد، پایتخت وارد «دوره پسا جمعیتی» میشود؛ دورهای که در آن، شهر دیگر با انباشت جمعیت تعریف نمیشود، بلکه با کاستی آن معنا میشود.
در سناریویی بدبینانه، تهران تبدیل به شهری عمیقا نابرابر خواهد شد؛ شهری که بخشهایی از آن بهدلیل ترک زیرساختی و بحران اقتصادی دچار رکود اجتماعی میشود. شهرهای مقصد نیز با فشارهای اجتماعی و اقتصادی جدید روبهرو خواهند بود.
در سناریویی خوشبینانه، اگر دولت واقعیت مهاجرت داخلی را به رسمیت بشناسد و برنامهریزی منطقهای انجام دهد، تهران میتواند به شهری کوچکتر اما زیستپذیرتر تبدیل شود و مهاجرت نیز به فرصتی برای بازتعادلسازی جغرافیای توسعه ایران بدل شود.
تهران امروز در میانه یک بازتعریف اجتماعی قرار دارد. مهاجرت اقلیمی ـ اجتماعی از پایتخت، نه یک تهدید صرف، بلکه علامت پایان یک دوره تاریخی است؛ دورهای که در آن تهران بهعنوان کانون امید، انرژی و فرصت شناخته میشد.
شهری که اکنون در حال خالیشدن است، اگر مدیریت نشود، میتواند ایران را به سمت دورهای از بیثباتی اجتماعی سوق دهد و اگر مدیریت شود، شاید مسیر جدیدی برای بازسازی روابط میان مرکز و پیرامون باز کند؛ مسیری که در آن، زندگی در تهران نه بار سنگین، بلکه انتخابی معنادار باشد.
در این مطالعه، امید قادرزاده و فرزاد ناصری، پژوهشگران جامعهشناسی دانشگاه کردستان، از طریق مصاحبه با اعضای کانون صنفی معلمان سنندج، به بررسی تجربه این معلمان از کار در مدرسه و فعالیتهای صنفی پرداختند.
بر اساس یافتههای این پژوهش که در آخرین شماره فصلنامه علمی-پژوهشی «رفاه اجتماعی» منتشر شد، بسیاری از اعضای کانون از «احساس نادیده انگاشته شدن» در تصمیمگیریهای آموزشی و «ندامت» خود از انتخاب شغل معلمی سخن میگویند.
یکی از آموزگاران هشدار میدهد فضای مدرسه به حدی ناامیدکننده است که بسیاری از همکارانش ۳۰ سال خدمت را «عمر هدررفته» توصیف میکنند.
به روایت مشارکتکنندگان، معلم در مدرسه عملا به مجری بخشنامهها و کتابهای درسی تبدیل شده است و در تعیین محتوای درس، شیوه ارزیابی و حتی نمره دادن استقلال چندانی ندارد.
پژوهش در این زمینه به فشارهایی اشاره میکند که بر معلمان وارد میشود تا نمرات دانشآموزان را افزایش دهند و بدین ترتیب، آمار قبولی مدرسه و منطقه در ظاهر رضایتبخشتر به نظر برسد.
بازنمایی معلم در فرهنگ غالب
بر پایه دادههای پژوهش، فرهنگ غالب در مدارس با تکیه بر دو محور اصلی معلم «همنوا و متعهد» و معلم «سادهزیست و قناعتپیشه»، بهدنبال ارائه تصویری غیرواقعی از این گروه است که هویت فردی و اجتماعی آنان را مخدوش میکند.
در اسناد رسمی از معلم انتظار میرود همزمان مربی اخلاق، کارشناس آموزشی و الگوی سبک زندگی باشد، اما در عمل زیر سایه «نظم در ورود و خروج» و ارزیابیهای صوری قرار میگیرد.
قادرزاده و ناصری معتقدند این فشار تنها از راه تنبیه اعمال نمیشود. نتایج حاکی از آن است که قدرت در مدرسه در سه سطح «انضباطی»، «پاداشدهنده» و «شرطی» عمل میکند.
بر این اساس، معلمان فعال در تجمعهای صنفی با تهدید و حذف از پستهای مدیریتی و ممنوعیت از تدریس روبهرو میشوند و در مقابل کسانی که در مراسمهای رسمی و اداری حضور پررنگ دارند، مشوقهای مالی دریافت میکنند.
یکی از مشارکتکنندگان تخصیص امتیاز به همراهی در مناسبتها را اینگونه روایت میکند: «سال ۸۹ که به کارکنان امتیاز زمین واگذار شد، اولویت با کسانی بود که بیشتر در مناسبتها شرکت کرده بودند... با وجود سابقه بیشتر، این امتیاز به بنده تعلق نگرفت.»
در سطح شرطی نیز شعارهایی مانند «معلمی شغل انبیاست» و تاکید مکرر بر قناعت و سادهزیستی به ابزاری برای خاموش کردن مطالبات مزدی و حرفهای بدل شده است.
کالایی شدن آموزش
بخش دیگری از پژوهش به پیامدهای «کالایی شدن آموزش» میپردازد.
به گفته فعالان صنفی، سیاستهای جدید از جمله دریافت انواع شهریه، اخذ کمکهای اجباری و فروش مجلات آموزشی، هزینه تحصیل را برای خانوادههای کمدرآمد بالا میبرد.
یکی از دبیران یادآوری میکند زمانی کتاب، کیف، کفش و حتی تغذیه دانشآموزان رایگان بود، اما امروزه مدیران مدارس «با هر بهانهای از دانشآموزان پول میگیرند» و این وضعیت به افزایش شمار کودکان بازمانده از تحصیل دامن میزند.
آگاهیبخشی تا مقاومت خاموش
در چنین فضایی، کانون صنفی معلمان برای اعضای خود به مسیری برای بیان نارضایتی و تلاش جمعی بدل شده است.
ابعاد اصلی فعالیت این تشکل صنفی را «آگاهیبخشی»، «ایدئولوژیزدایی از آموزش»، «نفی کالایی شدن آموزش» و «مقاومت خاموش» تشکیل میدهند.
یکی از اعضای کانون میگوید: «کار اصلی ما آگاهیبخشی است به معلمان تازهکار، دانشآموزان و عامه مردم در مورد حقوق خود.»
او که ۲۱ سال سابقه خدمت دارد، تاکید میکند: «معلم تا نداند در برابر جامعه چه تکلیفی دارد و چه حقی، چطور میتواند دانشآموز مطالبهگر تربیت کند؟»
بر اساس یافتهها، بهدلیل برخوردهای امنیتی و اداری با تجمعها و اعتصابها، بخش مهمی از فعالیتهای صنفی معلمان به شکل «مقاومت مدنی خاموش» بروز پیدا میکند.
نافرمانیهای مدنی در قالب «گریز از نظام سلطه بدون ترک آن»، با خودداری از شرکت در برخی برنامههای رسمی و اداری، استفاده از شبکههای غیررسمی و مجازی برای نقد سیاستهای آموزشی، و حفظ همبستگی میان معلمان ناراضی صورت میگیرد.
قادرزاده و ناصری تاکید میکنند کانون صنفی معلمان فراتر از پیگیری صرف حقوق مزدی، «جلوهای از مقاومت و منازعه در میدان آموزش» است و رویارویی میان این تشکل و ساختار قدرت، نزاعی بر سر شناسایی نهادی و بازتعریف جایگاه معلم در مدرسه و جامعه به شمار میرود.
در این پژوهش ۳۳ نفر از فعالان زن و مرد کانون صنفی معلمان شهر سنندج شرکت داشتند.
سریال «پلوریبوس» نمونهای روشن از این رویکرد است؛ اثری که جهانی تحت سلطه الگوریتمها را تصویر میکند. جایی که انتخابها هدایتشدهاند و هویت انسانی زیر فشار تصمیمسازی هوشمند کمرنگ میشود. این سریال ساخته جدید وینس گیلیگان، خالق برکینگ بد، آغازگر مسیری است که در آن هوش مصنوعی به آنتاگونیست اصلی سینمای امروز تبدیل میشود.
در زبان سینما، ضد قهرمان یا «آنتاگونیست» لزوما دشمن به معنای کلاسیک نیست، بلکه نیرویی است که تعادل جهان داستان را بر هم میزند، قهرمان را وامیدارد جایگاه خود را دوباره بفهمد و معنای جهان را بازتعریف کند. سالها این نقش برعهده خلافکاران، ارتشها، هیولاها یا موجودات فضایی بود اما امروز آنتاگونیست جدید هالیوود، سیستمی نامرئی، فراگیر و بیچهره است: هوش مصنوعی.
ترس از مخلوق تا بیاعتمادی به انسان؛ مسیر قدیمی سینما در مواجهه با ماشین
این تحول ادامه سنتی است که سینما از دههها پیش بنا نهاده است.
سال ۱۹۶۸، فیلم «۲۰۰۱: ادیسه فضایی» ساخته استنلی کوبریک، با شخصیت هال ۹۰۰۰، پرسش مهمی را مطرح کرد: اگر ماشین از انسان منطقیتر باشد، آیا اخلاقیتر هم هست؟
در ۲۰۰۱، استیون اسپیلبرگ با فیلم «هوش مصنوعی»، تصویری از ماشینی ارائه داد که قادر به عشق ورزیدن است و انسانیت را به چالش میکشد.
در نقطهای دیگر، گیرمو دلتورو در بازخوانی تازه «فرانکشتاین» محصول ۲۰۲۴ یادآوری کرد که ریشه ترس همیشه مخلوق نیست، بلکه ناتوانی انسان در مسئولیتپذیری در برابر قدرتی است که خلق کرده است.
همین منطق امروز در بسیاری از روایتهای مربوط به ایآی (AI) تکرار میشود.
خطر اصلی نه خود فناوری، بلکه دستهای انسانی است که آن را هدایت میکند.
این نگرانی این روزها در فیلمهای هالیوود منعکس شده است.
در «ماموریت غیرممکن - حساب مرگبار» محصول ۲۰۲۳ آمریکا، دشمن اصلی یک سیستم هوش مصنوعی به نام انتیتی به معنای موجودیت است؛ سیستمی که با دستکاری اطلاعات و تصویر، واقعیت را به نفع خود بازآرایی میکند.
در این فیلم، خطر اصلی نه یک سلاح، بلکه اطلاعاتی است که نمیتوان به آن اعتماد کرد. واقعیتی که دیگر مطمئن نیستیم بر چه اساسی شکل گرفته است.
جهانهای طراحیشده و بحران انتخاب؛ پرسش محوری پلوریبوس
در پلوریبوس نیز مسئله «ماشین قاتل» نیست. پرسش اصلی این است که جهان طراحیشده بهدست ماشین چگونه میتواند بدون خشونت مستقیم، آگاهی انسان را خاموش کند.
در این جهان، تجربه فردی و جمعی زیر نفوذ پیشنهادهای هوشمند شکل میگیرد و مرز میان انتخاب و هدایت کمرنگ میشود. سریال میپرسد: اگر ساختارهای هوشمند دائما گزینهها را فیلتر و مرتب کنند، آیا انتخابی که در نهایت انجام میدهیم هنوز انتخاب خود ماست؟
اهمیت پلوریبوس در این نیست که آیندهای دور را پیشبینی میکند، بلکه در این است که تصویری فشرده و قابل شناسایی از وضعیت اکنون بهدست میدهد.
در جهان این سریال، انسانها در ظاهر کاملاند؛ خوشحال، آرام و مطلع. اطلاعات همیشه آماده و در دسترس است و پاسخ هر سؤال بیدرنگ در ذهنشان مینشیند، اما همین کمال ظاهری، نقطه ضعف است: هیچ شک و تردیدی دیده نمیشود، شورش ذهنی شکل نمیگیرد و حقیقت بهجای آنکه در فرایند جستوجو ساخته شود، بهصورت بستهای آماده تحویل داده میشود.
برای ساکنان این جهان، حقیقت امری یکدست و قطعی است، نه میدان کشف و اختلاف نظر.
پلوریبوس از اینجا پرسش اساسی خود را طرح میکند: اگر انسان بهجای ساختن حقیقت، تنها مصرفکننده آن باشد، آیا میتوان او را موجودی آزاد، خلاق و مستقل دانست؟
سریال جهان شخصیسازیشدهای را نشان میدهد که در آن انسانها ظاهرا کنار هم زندگی میکنند اما عملا هر کدام در حبابی جداگانه قرار دارند؛ نزدیکاند، اما در عمق از یکدیگر دور میشوند.
گیلیگان در اینجا بر نوع خاصی از آنتاگونیسم تاکید میکند: تصرف آرام توجه، حس و درک انسان.
خطر آینده الزاما «تصرف فیزیکی جهان» نیست، بلکه کنترل بیصدا بر لایههای شناختی و عاطفی است. این آنتاگونیسم تدریجی و غیرخشونتآمیز، یکی از ویژگیهای اصلی موج جدید هالیوود درباره هوش مصنوعی است و پلوریبوس آن را مرحلهبهمرحله دنبال میکند.
چهرههای متضاد هوش مصنوعی؛ از تهدید خاموش تا موجود اخلاقی
موج سینمایی امروز صرفا هشداردهنده نیست. در فیلم «خالق»، محصول ۲۰۲۳ آمریکا، هوش مصنوعی نه دشمن، بلکه موجودی اخلاقی معرفی میشود؛ موجودی دارای حافظه، احساس و نوعی حق زیستن. این روایت ادامه خطی است که اسپیلبرگ آغاز کرده بود.
اگر موجود مصنوعی بتواند عشق بورزد یا رنج را تجربه کند، بر چه مبنایی میتوان او را صرفا ابزار دانست؟ این نگاه نشان میدهد که در کنار ترس، نوعی کنجکاوی و حتی احترام نسبت به ظرفیتهای بالقوه هوش مصنوعی نیز وجود دارد.
در سوی دیگر، آثار فلسفیتری همچون «آینه سیاه» و «وستورلد» تمرکز خود را بر مسئلهای دیگر میگذارند؛ نه شورش روباتها، بلکه فروپاشی واقعیت مشترک.
در این جهانها، تصویر، حافظه و روایت تا حدی قابل دستکاریاند که تشخیص واقعی از ساختهشده دشوار میشود.
در چنین وضعیتی، آنتاگونیست بودن هوش مصنوعی نه از خشونت عینی، بلکه از قدرت آن در بازتعریف حقیقت ناشی میشود.
در برابر این موج، منتقدانی نیز هستند که بر محدودیتهای واقعی فناوری فعلی تاکید میکنند.
بهنظر آنان، سینما اغلب تواناییهای هوش مصنوعی را بزرگنمایی میکند و بخشی از این هراس، ریشه در نگرانیهای صنفی خود صنعت سرگرمی دارد؛ از نویسندگانی که نگران جایگزینیاند تا بازیگرانی که از دیجیتالی شدن هویتشان میترسند.
گروهی دیگر یادآور میشوند که سینما همواره دشمنان آینده را بزرگتر از واقعیت تصویر کرده تا مسائل امروز را قابل فهمتر کند؛ همانطور که در دوره جنگ سرد یا ترس از انرژی هستهای اتفاق افتاد.
با این همه، اهمیت موج تازه در یک نکته محوری است: سینما به آزمایشگاه اخلاقی و فکری مواجهه انسان با شکل تازهای از قدرت تبدیل شده است؛ قدرتی که نه شبیه دولت و ارتش است، نه شبیه فناوریهای کلاسیک، و نه به آسانی در چارچوبهای حقوقی موجود میگنجد.
این موج از سینما میپرسد:
در نهایت، مسئله اصلی این نیست که هوش مصنوعی دقیقا چه خواهد کرد. مسئله اصلی این است که انسان در جهانی که هر روز هوشمندتر و الگوریتمیتر میشود، چگونه میخواهد جایگاه خود را دوباره تعریف کند و انسان باقی بماند.
افزایش قیمت بنزین در ایران هیچگاه صرفاً یک اقدام اقتصادی نبوده؛ هر بار که نرخ سوخت بالا میرود، واقعیتهایی آشکار میشود که از اقتصاد فراتر میرود؛ ضعف حکمرانی، اقتصاد رانتی، نبود شفافیت، فرسودگی استانداردها و شکاف عمیق میان روایت رسمی و تجربه زیسته مردم. تصمیم اخیر دولت برای سهنرخی کردن بنزین از ۲۲ آذر نیز در همین چارچوب معنا پیدا میکند؛ اقدامی که عنوان «اصلاح» دارد، اما کارکرد آن بیش از آنکه حل مساله باشد، انتقال هزینههای ساختاری به جامعه است.
عدالت ادعایی و واقعیت فشار بر خانوار
دولت پزشکیان این سیاست را گامی در مسیر عدالت معرفی میکند و میگوید بنزین ارزان بیش از همه به سود طبقات مرفه تمام میشود. اما نشانههای عملی، این روایت را تایید نمیکند. سهمیههای یارانهای کاهش یافته، نرخ پنجهزار تومانی که قرار بود نرخ ترجیحی باشد، برای بسیاری از خانوادهها به قیمت واقعی تبدیل شده و اعلام بازنگریهای فصلی نشان میدهد این تنها آغاز یک مسیر افزایشی است.
در چنین شرایطی، اصطلاح «اصلاح قیمت» از محتوای واقعی تهی میشود و به ابزاری برای انتقال فشار مالی دولت به خانوارهایی بدل میشود که سالهاست زیر بار تورم، کاهش شدید قدرت خرید و بیثباتی اقتصادی، توان و تاب خود را از دست دادهاند.
هزینه واقعی تولید؛ شکافی میان ادعا و واقعیت
ادعای دولت درباره ۳۴ هزار تومانی بودن هزینه تولید هر لیتر بنزین، با دادههای موجود سازگار نیست. صورتهای مالی پالایشگاهها نشان میدهد قیمت واقعی فروش بنزین به دولت حدود ۲۵ هزار تومان است و هزینه تولید و پالایش، بدون احتساب خوراک، تنها چند هزار تومان است. بخش عمده رقمی که دولت اعلام میکند، ارزش نفت خامی است که مال مردم است، نه دولت؛ استفاده از ارزش دارایی عمومی بهعنوان «هزینه تولید» برای توجیه افزایش قیمت، نه یک تحلیل اقتصادی، بلکه ترفندی حسابداری است.
همین شکاف میان روایت رسمی و واقعیت اقتصادی، بهتدریج اعتماد عمومی را فرسوده میکند.
قاچاق سازمانیافته سوخت؛ حلقه نادیدهگرفتهشده «اصلاح»
موضوع قاچاق سازمانیافته سوخت یکی از جدیترین محورهای پنهان در بحث افزایش قیمت است. اگر مصرف رسمی روزانه کشور ۱۳۰ میلیون لیتر اعلام میشود، اما کارشناسان مصرف واقعی را بین ۷۰ تا ۱۰۰ میلیون لیتر برآورد میکنند، معنای این اختلاف آن است که روزانه دستکم ۳۰ میلیون لیتر بنزین از شبکه رسمی خارج میشود. این حجم عظیم، قابل توضیح با تخلفات فردی یا کوچک نیست؛ این یک جابهجایی صنعتی با پشتوانه لجستیکی گسترده است.
تا زمانی که دولت درباره این شکاف بزرگ شفافیت ایجاد نکند، هرگونه افزایش قیمت در نگاه جامعه اقدامی برای پوشاندن فساد و ناکارآمدی و انتقال بار اقتصادی آن به مردم تلقی خواهد شد.
کیفیت پایین سوخت و صنعت خودرو؛ هزینهای که مردم دو بار میپردازند
در سایه مباحث مربوط به قیمت، مساله کیفیت سوخت و استاندارد خودرو تعمداً نادیده گرفته میشود. بخشی از سوخت کشور «ریفورمیت» پتروشیمی است؛ مادهای با آلایندگی بیش از حد استاندارد جهانی. همزمان خودروهای داخلی تقریباً دو برابر میانگین جهانی بنزین مصرف میکنند. نتیجه آن است که مردم امروز بنزینی آلودهتر را گرانتر میخرند و علاوه بر آن، هزینه ناکارآمدی صنعت خودروسازی را نیز متحمل میشوند.
این وضعیت فقط نشانه یک سیاستگذاری غلط نیست؛ گواه ساختاری است که تصمیمگیرانش ترجیح میدهند بحرانهای خود را با جابهجایی بار به دوش مردم مدیریت کنند.
پیامدهای روانی و اجتماعی؛ سایه بلند آبان ۹۸
افزایش قیمت بنزین، پیش از آنکه بهطور رسمی اجرا شود، پیامدهای روانی و اجتماعی خود را بر جای گذاشته است. افزایش هزینه حملونقل، رشد قیمت کالاها و دشوارتر شدن رفتوآمد و تأمین نیازهای روزمره برای کارگران، معلمان و کارمندان، نمونههایی زودهنگام از این اثرات است. بسیاری از خانوادهها، پیش از اجرای طرح، با اضطراب مالی و روانی روبهرو شدهاند.
مهمتر از همه، حافظه جمعی آبان ۹۸ همچنان زنده است؛ زخمی که هنوز درمان نشده، با هر تصمیم اقتصادی حساسیتبرانگیز دوباره فعال میشود و فاصله مردم و حاکمیت را عمیقتر میکند.
اصلاح بدون شفافیت؛ اصلاح نیست
گفتوگو درباره اصلاح اقتصادی در غیاب شفافیت مفهومی ندارد. اصلاح زمانی واقعی است که هزینه واقعی تولید بنزین اعلام شود، ابعاد قاچاق روشن گردد، کیفیت سوخت و استاندارد خودرو ارتقا یابد و مسیر هزینهکرد درآمد حاصل از افزایش قیمت مشخص شود. هیچیک از این الزامات امروز وجود ندارد. دولت از مردم میخواهد برای عدالت هزینه بدهند، اما خود حاضر نیست درباره ریشههای بحران و نقش ساختارهای فاسد توضیح دهد.
این رویکرد نشان میدهد ریاکاری همچنان ستون فقرات سیاستگذاری اقتصادی در جمهوری اسلامی است.
چرخهای که بار دیگر تکرار میشود
تا زمانی که افزایش قیمت بنزین به اصلاح ساختاری، شفافیت و پاسخگویی منجر نشود، تنها فشار بیشتری بر زندگی مردم وارد خواهد کرد و آینده اقتصادی آنان را شکنندهتر خواهد ساخت. برای جامعهای که با تورم، بیثباتی و ناامیدی عمیق دستبهگریبان است، گرانی بنزین یک سیاست اقتصادی نیست؛ نشانهای است از تداوم چرخهای که در آن حکومت ناکارآمدیهای خود را بار دیگر بر دوش مردم میگذارد.
واکنش جامعه چه خواهد بود؛ آیا اینبار آبان ۹۸ تکرار میشود؟
