دنی دانون، سفیر اسرائیل در سازمان ملل، روز سهشنبه در جریان بازدید از مرزهای شمالی اسرائیل همراه با مایک والتز، سفیر آمریکا در سازمان ملل، گفت که اسرائیل اجازه نخواهد داد جمهوری اسلامی یا نیروهای نیابتی آن دوباره قدرت بگیرند و در مرزهای اسرائیل تهدید ایجاد کنند.
دانون در توضیح وضعیت در مرز لبنان گفت: «در مرز لبنان از نزدیک عزم ارتش اسرائیل را در برابر بازسازی حزبالله و تهدید ایران که از طریق نیروهای نیابتی خود عمل میکند، میبینیم.» او افزود که تحرکات این گروهها همچنان یکی از چالشهای اصلی امنیتی اسرائیل است.
به گفته دانون، مرز سوریه نیز شرایط متفاوتی را پیش روی اسرائیل قرار داده است. او گفت: «در مرز سوریه با چالشهای بیشتری روبهرو هستیم که از بیثباتی منطقه سرچشمه میگیرد.» دانون اشاره کرد که همین هفته شورای امنیت سازمان ملل پس از بازدید از لبنان و سوریه «روایت یکسویه و تحریفشدهای» دریافت کرده است.
او تاکید کرد که با وجود دستاوردهای نظامی اسرائیل، تهدیدها همچنان پابرجا است. دانون گفت: «اسرائیل هوشیار و مصمم خواهد ماند و اجازه نخواهد داد ایران یا نیروهای نیابتی تروریستی آن دوباره توان بگیرند و در مرزهای اسرائیل تهدید ایجاد کنند.»
با مطرح شدن یک پرونده تازه سیاسی-امنیتی در ایران که در آن یک شهروند ایرانی دارای تابعیت اروپایی در شعبه دوم دادگاه انقلاب کرج به اتهام «جاسوسی و همکاری اطلاعاتی به نفع موساد» محاکمه میشود، بحث درباره جایگاه تابعیت مضاعف و نحوه برخورد قانونی با دوتابعیتیها بار دیگر مورد توجه قرار گرفته است.
این پرونده که بر اساس گزارشهای رسمی، در جریان جنگ ۱۲ روزه تشکیل و فرد متهم در ویلایی در کرج با «تجهیزات جاسوسی»، بازداشت شده است، در ادامه دورهای از تنشهای منطقهای و امنیتی بررسی میشود.
این موضوع، توجه افکار عمومی را به این پرسشها معطوف کرده که قانون در جمهوری اسلامی با تابعیت دوم چگونه برخورد میکند، روند دادرسی در چنین مواردی چه ساختاری دارد و افراد دارای تابعیت خارجی هنگام حضور در ایران با چه محدودیتها و مخاطراتی روبهرو هستند.
تابعیت مضاعف چیست؟
تابعیت مضاعف به معنی داشتن تابعیت بیش از یک دولت، در بسیاری از کشورهای جهان پذیرفته شده و شهروندانی که تابعیت بیش از یک کشور را دارند، در هر دو (یا بیشتر) کشور از حقوق معین برخوردارند.
در ایران، بر اساس ماده ۹۷۷ قانون مدنی، تابعیت مضاعف به رسمیت شناخته نمیشود و فرد دارای تابعیت ایران، حتی اگر گذرنامه کشور دیگری را نیز داشته باشد، در خاک ایران «صرفا ایرانی» محسوب میشود.
این اصل در قانون مدنی و رویه قضایی، نهادینه شده و پیامدهای مهمی دارد؛ از جمله اینکه ترک تابعیت ایرانی تنها با شرایط سختگیرانهای مانند سن بالای ۲۵ سال، تصویب هیات دولت و انتقال املاک ممکن است (ماده ۹۸۸ قانون مدنی).
بر اساس این قانون، دوتابعیتیها هنگام ورود به ایران یا خروج از آن، باید از گذرنامه ایرانی استفاده کنند.
هر شهروند ایرانی حتی اگر دههها خارج از کشور زندگی کرده باشد، مادامیکه تابعیت ایران را ترک نکرده، در ایران تابع قوانین داخلی است و تابعیت دوم او در محاکم و ادارات جمهوری اسلامی معتبر نیست.
این رویکرد باعث میشود کشور محل تابعیت دوم، مثلا یک کشور اروپایی، نتواند در صورت بازداشت، حمایت کنسولی ارائه دهد؛ زیرا جمهوری اسلامی اساسا وجود تابعیت دوم را لحاظ نمیکند و به رسمیت نمیشناسد.
برآورد میشود که بیش از چهار میلیون ایرانی خارج از کشور زندگی میکنند و بخش قابل توجهی از آنان تابعیت مضاعف دارند که این امر، مشکلات حقوقی را برایشان دوچندان میکند.
چرا موضوع دوتابعیتیها حساس است؟
در شرایط عادی، بسیاری از ایرانیان مقیم خارج از کشور که تابعیت دوم دارند، بدون مشکل به ایران رفتوآمد میکنند اما در دورههایی که کشور مانند جنگ ۱۲ روزه با تنش امنیتی، بحران سیاسی یا وضعیت فوقالعاده روبهروست، احتمال توجه امنیتی به افراد دارای ارتباط خارجی افزایش مییابد.
این موضوع در سالهای اخیر و در مورد پژوهشگران، روزنامهنگاران، مدیران سازمانهای بینالمللی، فعالان اقتصادی یا حتی شهروندان عادی نیز دیده شده است.
برای مثال، پرونده جمشید شارمهد، شهروند آلمانی-ایرانی که در سال ۲۰۲۰ ربوده و به ایران منتقل شد، در سال ۲۰۲۴ با مرگ او که زیر حکم اعدام بود، به اوج جنجال بینالمللی رسید.
رسانههای رسمی ایران پیشتر اعترافات اجباری شارمهد را پخش کرده بودند و آلمان در واکنش به انتشار خبر جان باختن او که با عبارت «به سزای اعمالش رسید» منتشر شد، سه کنسولگری ایران در شهرهای فرانکفورت، هامبورگ و مونیخ را تعطیل کرد.
در این مورد و بسیاری از موارد مشابه، اتهامهایی مانند «ارتباط با دولتهای بیگانه»، «همکاری اطلاعاتی»، «جاسوسی» یا «اقدام علیه امنیت ملی»، برای آغاز تحقیقات مطرح شده است.
در این پروندهها، دستگاه قضایی فرد را نه بهعنوان تبعه کشوری دیگر، بلکه صرفا بهعنوان یک شهروند ایرانی محاکمه میکند. از همین رو، ساختار پروندهها و محدودیتهای حقوقی برای دوتابعیتیها اساسا با پروندههای افرادی که فقط مقیم خارج از کشور هستند، تفاوتی ندارد.
پرونده اخیر نیز در چنین فضایی شکل گرفته است.
مقامهای رسمی اعلام کردهاند بازداشت این فرد با «هماهنگی نهادهای اطلاعاتی» انجام شده و برخی اتهامها از جمله «ارتباط با سرویس اطلاعاتی خارجی» و «گردآوری اطلاعات طبقهبندیشده» مطرح شده است اما همانطور که در پروندههای مشابه نیز رخ داده، هیچ سند یا مدرک مستقلی در مرحله اولیه منتشر نشده و روایت رسمی، تنها منبع اطلاع عمومی است.
این عدم شفافیت، اغلب به انتقادات حقوق بشری از سوی سازمانهایی مانند عفو بینالملل دامن زده است.
روند قضایی پرونده دو تابعیتیها چگونه پیش میرود؟
رسیدگی به اتهامهای امنیتی در نظام قضایی جمهوری اسلامی بر عهده دادگاه انقلاب است.
این دادگاه صلاحیت بررسی اتهامهای مربوط به جاسوسی (ماده ۵۰۱ قانون مجازات اسلامی)، همکاری با دولتهای بیگانه، اقدام علیه امنیت ملی و محاربه را دارد.
روند رسیدگی به این پروندهها بهصورت زیر پیش میرود:
ابتدا با بازداشت اولیه آغاز میشود که معمولا به حکم و با دستور مقام قضایی، از سوی نهادهای امنیتی مانند وزارت اطلاعات یا سازمان اطلاعات سپاه پاسداران، انجام میشود.
سپس وارد مرحله «تحقیقات مقدماتی» میشود که تحت نظارت بازپرس انجام میگیرد و متهم از حق داشتن وکیل محروم است. در این مرحله، بازجوییهای گسترده تحت فشار، اعترافات اجباری زیر شکنجه جسمی و روانی، «بررسی مدارک، ارزیابی گزارشهای ضابطان قضایی و جمعآوری مستندات» انجام میشود.
اعترافات متهمان اغلب در همین مرحله استخراج شده و گاهی از صداوسیمای جمهوری اسلامی پخش میشود که خلاف ضوابط قضایی - حتی بر اساس قوانین حکومت ایران - و مبانی حقوق بشر است.
در صورتی که بازپرس «دلایل را کافی بداند»، کیفرخواست صادر و پرونده برای رسیدگی ماهوی به دادگاه انقلاب ارجاع میشود.
در نهایت، پس از برگزاری جلسات دادگاه که معمولا غیرعلنی است و متهم باز هم امکان داشتن وکیل انتخابی خود را ندارد و باید از وکیل (تسخیری) مورد تایید قوه قضاییه استفاده کند، قاضی دادگاه انقلاب بر اساس «مواد قانونی مربوطه»، حکم صادر میکند.
این حکم میتواند بین مجازاتهای سبک مانند حبس تعلیقی تا مجازاتهای بسیار سنگین مانند اعدام، متغیر باشد.
گفته میشود که در این پروندهها، امکان تجدیدنظرخواهی در دیوان عالی کشور وجود دارد اما در پروندههای امنیتی، اغلب با محدودیتهای جدی همراه هستند.
پروندههای مشابه؛ الگوهای تکرارشونده
در برخی از پروندههای دوتابعیتیها، اتهامهایی چون «همکاری با دولت متخاصم»، «ارتباط با سازمانهای خارجی»، «گردآوری اطلاعات طبقهبندیشده» یا «جاسوسی» مطرح شده است.
روند رسیدگی در تمام این موارد در دادگاه انقلاب انجام شده و اطلاعرسانی محدود بوده است.
کشور محل تابعیت دوم این افراد اغلب با درخواست «دسترسی کنسولی»، «پیگیری دیپلماتیک» یا «اطلاع از روند دادرسی» وارد موضوع شده اما بهدلیل عدم پذیرش تابعیت مضاعف از سوی جمهوری اسلامی، دسترسی رسمی نداشته است.
در مواردی نیز گزارش شده که صدور حکم، آزادی یا تبادل زندانیان، پس از مذاکرات طولانی میان تهران و کشورهای دیگر انجام شده است؛ مانند آزادی پنج زندانی در سال ۲۰۲۳ در ازای آزادسازی داراییهای مسدود شده جمهوری اسلامی.
این الگو نشان میدهد پروندههای دوتابعیتیها گاهی ماهیت پیچیدهای پیدا میکند و ابعاد حقوقی، امنیتی و دیپلماتیک در هم تنیده میشود.
در سالهای اخیر سه پرونده شاخص دوتابعیتیها در ایران بازتاب گستردهای یافت.
سیامک نمازی، شهروند ایرانی-آمریکایی، مهر سال ۱۳۹۴ بازداشت و یک سال بعد به اتهام «همکاری با دولت متخاصم آمریکا» به ۱۰ سال زندان محکوم شد.
او پس از حدود هشت سال، ۲۷ شهریور ۱۴۰۲ و در چارچوب یک توافق تبادل زندانی میان ایران و ایالات متحده آزاد شد.
مراد طاهباز، شهروند سه تابعیتی ایرانی، بریتانیایی، آمریکایی و از فعالان برجسته محیط زیست، دی ۱۳۹۶ همراه با گروهی از پژوهشگران حیاتوحش بازداشت و به اتهام «همکاری با دولت متخاصم» به ۱۰ سال حبس محکوم شد.
او نیز شهریور ۱۴۰۲ در همان سازوکار تبادل زندانیان از ایران خارج شد.
ناهید تقوی، شهروند ایرانی-آلمانی، مهر سال ۱۳۹۹ بازداشت و پس از محاکمه به اتهامهایی از جمله «تشکیل گروه غیرقانونی» و «فعالیت تبلیغی علیه نظام» به ۱۰ سال و نیم زندان محکوم شد.
او دی سال گذشته آزاد شد و به آلمان بازگشت.
اهمیت پروندههای مرتبط با دوتابعیتیها تنها در اتهامهای امنیتی سنگین خلاصه نمیشود، بلکه این پروندهها برای میلیونها ایرانی مقیم خارج از کشور که بیش از نیمی از آنان دارای تابعیت دوم هستند، پرسشهای جدی درباره سفر به ایران، ارتباط با خانواده و فعالیت حرفهای ایجاد میکند.
کارشناسان حقوقی و سازمانهای حقوق بشری هشدار میدهند که رویکرد جمهوری اسلامی، دوتابعیتیها را در معرض «بازداشتهای خودسرانه» و «محاکمههای غیرمنصفانه» قرار میدهد.
سفارت روسیه در تهران سهشنبه ۱۸ آذر اعلام کرد: «افرادی سودجو در ایران با انتشار نامهای در فضای اینترنت اقدام به کلاهبرداری کردهاند.»
این شبنامهها که ادعا شد در حوالی سفارت روسیه در تهران پخش شده، از مردان ۱۸ تا ۵۵ ساله دعوت میکرد با داشتن پاسپورت و یک آزمایش پزشکی برای عضویت در ارتش روسیه اقدام کنند.
جزییات وعدههای مطرحشده در شبنامه
وبسایت رویداد۲۴ گزارش داده که آدرس تلگرامی درجشده در آگهی، افراد را به کانالی هدایت میکرد که طی چند ساعت شمار اعضایش از حدود ۲۰۰ نفر به بیش از ۸۰۰ نفر افزایش یافت.
در این کانال، آگهیهایی چندزبانه منتشر شده بود که وعده «قرارداد مستقیم با وزارت دفاع روسیه»، «مسکن رایگان»، «مراقبت پزشکی رایگان» و «حقوق ماهانه تا دو هزار و ۸۰۰ دلار» را مطرح میکرد.
خبرنگار این رسانه با فردی که خود را «کارگزار ارتش روسیه» معرفی کرده بود تماس گرفته و او گفته است: «باید زیر ۴۰ سال باشی، پاسپورت داشته باشی و آزمایشاتت نشان دهد اچآیوی و سل نداری.» این فرد پس از چند پرسش چالشی تماس را قطع کرده است.
در این کانال همچنین تصاویری از نیروهای خارجی منتشر شده که دو نفر از آنان لباس نظامی روسیه را بر تن دارند و بهعنوان «ایرانیهای داوطلب» معرفی شدهاند؛ ادعایی که صحت آن تایید نشده است.
رویداد۲۴ در تحلیل خود نوشته چنین فراخوانهایی در شرایط اقتصادی ایران «تهدیدی امنیتی برای جوانان» محسوب میشود، زیرا این وعدههای مالی بالا میتواند طیفی از افراد آسیبپذیر را جذب کند.
از سربازان کره شمالی تا مزدوران اروپای شرقی
گزارشهای متعدد بینالمللی نشان میدهد که روسیه در طول جنگ با اوکراین، بهدنبال استفاده از نیروهای خارجی بوده است.
ادعاهایی درباره جذب جنگجویان سوری و همچنین گزارشهای جدید درباره اعزام هزاران نفر از نیروهای کرهشمالی برای پشتیبانی رزمی و مهندسی منتشر شده است.
هرچند کرملین این موارد را اغلب رد میکند، اما شواهد مستقل نشان میدهد که استفاده از نیروهای غیررسمی و فراملی به بخشی از راهبرد روسیه برای جبران کمبود نیروی انسانی در جنگ تبدیل شده است.
به گفته کشورهای غربی، کره شمالی در ازای دریافت فناوریهای نظامی از روسیه، نیروی انسانی و مهمات توپخانهای در اختیار مسکو قرار میدهد تا از آنها در جنگ اوکراین استفاده شود.
بنا بر ارزیابی سازمان اطلاعاتی کره جنوبی، تاکنون حدود دو هزار سرباز کره شمالی که برای کمک به روسیه در تهاجم علیه اوکراین اعزام شده بودند، کشته شدهاند.
روسیه همچنین در جنگ اوکراین بهطور گسترده از نیروهای مزدور استفاده کرده است.
گروه واگنر یکی از مهمترین آنها بود که با دهها هزار جنگجو، بهویژه زندانیان آزادشده از زندانهای روسیه، در نبردهای سنگین مانند باخموت نقش محوری داشت.
این نیروها با قراردادهای کوتاهمدت، وعده عفو و مزایای مالی جذب میشدند و عملا بار اصلی پیشرویهای اولیه روسیه را بر دوش داشتند.
پس از تضعیف واگنر، کرملین بهتدریج شرکتهای نظامی خصوصی دیگری مانند ریدات و پاتریوت و پیامسی را فعال کرد.
این ساختارها بهجای مدل رسمی ارتش، نیروهایی را بهصورت قراردادی و شبهمزدور به جبهه میفرستند.
این مفام دولتی در نشست خبری سهشنبه ۱۸ آذر خود گفت با توجه به استفاده بیش از حد از منابع آب زیرزمینی در ۵۰ سال گذشته، بیش از ۳۵۰ دشت کشور دچار فرونشست شدهاند: «دشتهایی که ۲۸ درصد از چاههای کشور در آنها واقع شدهاند و بیش از ۱۱۷ هزار چاه برداشت آب در مناطق داریم که برداشت بیرویه آنها فرونشست را تشدید کرده است.»
او اضافه کرد که در تهران به دلیل تنش آبی بالا و برداشت بیروی از چاههای داخل شهر، نرخ فرونشست از ۱۶ سانتیمتر در سال به بیش از ۳۱ سانتیمتر افزایش یافته است.
راهب افزود پس از آن مناطقی نظیر نسیمشهر، دشت ملارد، شهریار و نقاطی بین کرج و تهران بیشترین فرونشست را دارند.
در کنار این هشدارها، مقامهای دیگر نیز در ماههای اخیر نسبت به گسترش ابعاد این پدیده در سطح کشور هشدار دادهاند.
اول آذر، علی بیتاللهی، رییس بخش زلزلهشناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، گفت: «پدیده فرونشست زمین بهصورت فزاینده در سراسر ایران در حال توسعه است و ۴۰ درصد مردم کشور را تهدید میکند.»
او افزود: «بهجز استان گیلان، در تمامی استانها این پدیده بهطور قطعی اثبات و پهنههای آن ترسیم شده و وسعت آن بهطور مستمر رو به افزایش است. در دو سال اخیر، نرخ فرونشست در جنوب تهران حدود سه برابر شده است. »
۳۰ آبان نیز حسین ظفری، سخنگوی سازمان مدیریت بحران کشور گفته بود فرونشست زمین در ایران تشدید شده و از نظر تعداد شهرهای در معرض این پدیده، استانهای اصفهان، خراسان رضوی، فارس و تهران در صدر قرار دارند.
همزمان، دادههای تخصصی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی نیز تصویر نگرانکنندهای از وضعیت دشتهای کشور ارائه میدهد.
طاها طباطبایی، دبیر فرونشست مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی نیز ۱۸ آذر اعلام کرد که حدود ۳۵۰ دشت از دشتهای کشور دچار پدیده فرونشست هستند.
او اضافه کرد: «در این مناطق، حدود ۲۸ درصد از چاههای کشور وجود دارند که فرونشستهای بیش از ۱۰ سانتیمتر در سال ایجاد کردهاند. هماکنون ۱۱۷ هزار چاه برداشت آب در این محدودهها فعال است که برداشت بیرویه آنها موجب تشدید سالانه این وضعیت میشود.»
فرونشست ۱۸ سانتیمتری زمین در مشهد
یکی از نمونههای شاخص تشدید فرونشست در ایران، شهر مشهد است که در سالهای اخیر با شتاب بالایی درگیر این پدیده شده است.
بیتاللهی ۱۸ آذر گفت مشهد امروز یکی از گستردهترین پهنههای فرونشستی کشور را در خود جای داده و بر اساس پردازش تصاویر سنجشازدور مربوط به دوره زمانی ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۳، نرخ فرونشست در برخی نقاط این شهر به ۱۸ سانتیمتر در سال نیز میرسد.
او افزود: «مساحت این پهنهها بهطور پیوسته در حال افزایش است. بررسی روند هفتساله نشان میدهد حدود ۶۷ کیلومترمربع از محدوده شهری درگیر فرونشست شده و این محدوده هر ساله به سمت مرکز شهر پیشروی میکند.»
بیتاللهی ادامه داد: «بررسی دادههای سالهای ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۴ نشان میدهد سطح آب زیرزمینی در بسیاری از چاههای پیزومتری این شهر بین هشت تا بیش از ۲۰ متر افت کرده است. در برخی مناطق مانند قلعهساختمان، قاسمآباد، پارک ملت و بلوار تلویزیون نرخ افت سالانه حتی به بیش از دو و نیم متر رسیده که نگرانکننده است.»
این مقام وزارت راه و شهرسازی اول شهریور هم هشدار داده بود ایران از نظر گستردگی فرونشست زمین در رتبه سوم جهان قرار دارد.
در این شرایط، فرونشست زمین به بحرانی فراگیر در شهرهای بزرگ ایران تبدیل شده است؛ بحرانی که به گفته کارشناسان، ادامه برداشت بیرویه از منابع آب زیرزمینی، میتواند پیامدهای جبرانناپذیری برای زیست شهری، زیرساختها و امنیت جمعیتی کشور به همراه داشته باشد.
