سپاه استان زنجان اعلام کرد سه نفر از ماموران پاسدار در حملات اسرائیل کشته شدهاند. ساعتی پیشتر برخی رسانهها در ایران گزارش دادند در حملات بامداد شنبه اسرائیل به ایران، یک انبار مهمات متعلق به تیپ ۲۱۶ زرهی زنجان مورد هدف قرار گرفته است.
خبرگزاری رویترز شنبه ۲۴ خرداد این ارزیابی را بر اساس نظر چهار مقام امنیتی در منطقه ارائه کرد.
حملات ادامهدار اسرائیل به ایران و حملههای موشکی جمهوری اسلامی به اسرائیل که از شامگاه جمعه ۲۳ خرداد آغاز شد، تقابل میان دو دشمن دیرینه را به سطحی بیسابقه رسانده است. رویاروییای که سالها در سایه جریان داشت و با حمله گروه متحد جمهوریاسلامی، یعنی حماس به اسرائیل در سال ۲۰۲۳، تشدید شد.
به گفته منابع امنیتی منطقهای، بعید است جمهوری اسلامی بتواند حملاتی به همان میزان تاثیر حملههای اسرائیل انجام دهد، چرا که توان موشکی و شبکه نظامیاش در منطقه از زمان آغاز جنگ غزه و حملات مکرر اسرائیل بهشدت تضعیف شده است.
خبرگزاری ایرنا گزارش داد که جمهوری اسلامی در پاسخ به حملههای اسرائیل، صدها موشک بالستیک به سوی این کشور شلیک کرده است اما ارتش اسرائیل اعلام کرد شمار موشکها کمتر از ۱۰۰ فروند بوده و بیشتر آنها رهگیری شده یا به هدف نرسیدهاند. شمار کشتهشدگان این حمله سه نفر و شمار مجروحان بر اساس آخرین خبرها ۱۷۲ نفر اعلام شده است.
به گفته منابع امنیتی، رهبران جمهوری اسلامی که تحقیر شدهاند و بهشدت نگران حفظ بقای خود هستند، نمیتوانند در برابر فشار نظامی اسرائیل ضعیف جلوه کنند؛ مسئلهای که خطر تشدید درگیری را افزایش میدهد - از جمله حملات پنهانی علیه اسرائیل یا حتی گزینه پرریسک تلاش برای ساخت سریع بمب هستهای.
مهند حاج علی، پژوهشگر مرکز کارنگی در بیروت، گفت: «اگر تسلیم شوند، بقایشان را از دست میدهند. باید ضربهای قوی به اسرائیل وارد کنند اما گزینههایشان محدود است. به نظرم گزینه بعدیشان خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هستهای (انپیتی) است.»
کارشناسان میگویند خروج جمهوری اسلامی از انپیتی اقدامی جدی و نشانهای از تسریع غنیسازی اورانیوم تا سطح تسلیحاتی خواهد بود.
مذاکرات چه خواهد شد؟
تهران هنوز اعلام نکرده که در دور ششم مذاکرات متوقف شده با ایالات متحده که قرار است یکشنبه در عمان برگزار شود، شرکت خواهد کرد یا خیر.
اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی، شنبه ۲۴ خرداد با تاکید بر اینکه برای تهران قابل تصور نیست که اسرائیل «بدون هماهنگی یا چراغ سبز آگاهانه آمریکا، مرتکب چنین جنگافروزیای در منطقه شده باشد»، درباره دور بعدی مذاکرات گفت: «هنوز هم مشخص نیست که ما یکشنبه در این زمینه چه تصمیمی خواهیم گرفت.»
نفوذ منطقهای جمهوری اسلامی نیز با حملات اسرائیل به گروههای نیابتیاش - حماس در غزه، حزبالله در لبنان، حوثیها در یمن و شبهنظامیان در عراق - و همچنین با از بین رفتن حکومت متحد نزدیکش، بشار اسد در سوریه، کاهش یافته است.
تحریمهای غربی هم صادرات نفت از ایران را هدف قرار داده و اقتصاد کشور زیر فشار بحرانهای متعدد، از جمله سقوط ارزش ریال، تورم افسارگسیخته و کمبود انرژی و آب، در حال فروپاشی است.
سَركیس نعوم، تحلیلگر منطقهای، به رویترز گفت: «آنها دیگر نمیتوانند از طریق نیابتیها تلافی کنند. اسرائیلیها امپراتوری جمهوری اسلامی را قطعهقطعه کرده و پلهپله در حال از بین بردن آن هستند ... و حالا شروع کردهاند به ایجاد تردید درونی درباره شکستناپذیری رژیم. این ضربه بسیار بزرگی است.»
گزینه هستهای
عبدالعزیز الساجر، رییس مرکز پژوهشهای خلیج فارس، گفت که جمهوری اسلامی به گوشه رینگ رانده شده و گزینههای محدودی پیش رو دارد.
یکی از این گزینهها میتواند دادن تضمینهای پنهانی درباره توقف غنیسازی و برچیدن برنامه هستهای باشد، چرا که هرگونه اعلام علنی عقبنشینی، ممکن است واکنش تند داخلی را برانگیزد.
گزینه دیگر میتواند بازگشت به جنگ پنهان باشد؛ مشابه بمبگذاریهایی در دهه ۱۹۸۰ که سفارتها و تاسیسات نظامی آمریکا و اسرائیل را هدف قرار میداد.
سومین و خطرناکترین گزینه، خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هستهای و شتاببخشیدن به برنامه غنیسازی است.
الساجر هشدار داد چنین اقدامی در حکم اعلام جنگ خواهد بود و احتمالا واکنش شدید بینالمللی را در پی خواهد داشت: «نه فقط از سوی اسرائیل، بلکه از سوی آمریکا و قدرتهای غربی.»
به گفته دو منبع منطقهای، دستکم ۲۰ فرمانده ارشد در حملات اسرائیل کشته شدند؛ از جمله محمد باقری، رییس ستاد کل نیروهای مسلح، حسین سلامی، فرمانده سپاه پاسداران و امیرعلی حاجیزاده، فرمانده نیروی هوافضای سپاه.
حاج علی به رویترز گفت: «این حملهای عظیم است. اسامی بزرگ. فرماندهان بزرگ؛ و خسارتی بزرگ به رهبری نظامی جمهوری اسلامی و برنامه موشکیاش وارد شده است که بیسابقه است.»
در همین حال سیما شاین، تحلیلگر سابق موساد و پژوهشگر کنونی موسسه مطالعات امنیت ملی اسرائیل (آیاناساس)، گفت که اسرائیل به تنهایی نمیتواند کل برنامه هستهای ایران را نابود کند.
او افزود: «بنابراین، اگر آمریکا وارد جنگ نشود، بهاحتمال زیاد بخشی از پروژه هستهای ایران باقی خواهد ماند.»
لرزه بر ارکان قدرت
به گفته یک مقام ارشد منطقهای نزدیک به جمهوری اسلامی، حملات جمعه اسرائیل نه تنها خسارت راهبردی وارد کرده، بلکه ارکان قدرت جمهوری اسلامی را به لرزه انداخته است.
این مقام به رویترز گفت: «سرسختی جای خود را به نگرانی و سردرگمی داده و در پشت درهای بسته، ترس عمیقی نسبت به تهدیدهای خارجی و همچنین فروپاشی کنترل داخلی شکل گرفته است.»
او افزود: «در میان رهبران کشور، موجی از وحشت بهوجود آمده. فراتر از ترس از حملات بیشتر، ترسی عمیقتر وجود دارد: ناآرامی داخلی.»
یک مقام سابق جمهوری اسلامی گفت که کشته شدن قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران بهدستور دونالد ترامپ در سال ۲۰۲۰، نقطه آغاز فروپاشی بوده است.
او گفت از آن زمان، جمهوری اسلامی نتوانسته جایگاه منطقهای خود را بازسازی کند و هیچگاه کاملا به شرایط قبل بازنگشته است: «این حمله ممکن است آغاز پایان باشد.»
او هشدار داد اگر ناآرامی در داخل شکل بگیرد و حکومت با سرکوب واکنش نشان دهد، نتیجه عکس خواهد داد چرا که خشم عمومی سالهاست بهواسطه تحریمها، تورم و سرکوب بیوقفه، شعلهور شده است.
این در حالی است که بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل، در پیامی ویدیویی پس از آغاز حملات گفت خواهان تغییر رژیم در ایران است و پیامی برای مردم ایران دارد: «نبرد ما با شما نیست. نبرد ما با دیکتاتوری بیرحمی است که ۴۶ سال شما را سرکوب کرده. من باور دارم روز آزادی شما نزدیک است.»
امید به تغییر رژیم میتواند علت هدف قرار گرفتن شمار بالای فرماندهان ارشد نظامی باشد؛ اقدامی که به نظر میرسد دستگاه امنیتی جمهوری اسلامی را دچار سردرگمی و آشوب کرده است.
شاین به رویترز گفت: «این افراد بسیار کلیدی بودند، سالها در پستهای خود خدمت کرده بودند و بخش مهمی از ثبات رژیم، بهویژه ثبات امنیتی آن، محسوب میشدند.»
رسانههای دولتی جمهوری اسلامی گزارش دادند که دستکم دو تن از گردانندگان برنامه هستهای حکومت ایران، فریدون عباسی و محمدمهدی طهرانچی، در حملات اسرائیل در تهران کشته شدند.
امپراتوری رو به زوال
قدرتمندترین نیروی نیابتی جمهوری اسلامی در منطقه، یعنی حزبالله لبنان، در موقعیتی نیست که بتواند به حملهها به ایران، واکنشی نشان دهد.
در روزهای منتهی به حملات علیه جمهوری اسلامی، منابع امنیتی نزدیک به حزبالله به رویترز گفتند این گروه در هیچ واکنش تلافیجویانهای شرکت نخواهد کرد چرا که بیم آن دارد چنین واکنشی حملهای دیگر از سوی اسرائیل به لبنان را در پی داشته باشد.
جنگ سال گذشته اسرائیل علیه حزبالله این گروه را بهشدت تضعیف کرده است، رهبران آن کشته شدهاند، هزاران نیروی آن از بین رفته و بخشهای وسیعی از پایگاههای آن در جنوب لبنان و حومه بیروت ویران شدهاند.
جنگ مستقیم میان جمهوریاسلامی و اسرائیل میتواند بهسرعت به کشورهای حوزه خلیج فارس که در مسیر این دو دشمن قرار دارند و میزبان پایگاههای نظامی آمریکا هستند، کشیده شود.
یکی از منابع رسمی کشورهای خلیج فارس گفت دولتهای پادشاهی متحد با آمریکا در پی این حملات دستور دادهاند از هرگونه اظهارنظر تحریکآمیز که ممکن است جمهوریاسلامی را خشمگین کند، خودداری شود.
تحلیلگران میگویند ترامپ ممکن است از پیامدهای حملات اسرائیل برای بازگرداندن جمهوری اسلامی به میز مذاکره استفاده کند؛ اما این بار در شرایطی که تهران منزویتر و وادار به عقبنشینیهای عمیقتر است.
نعوم در این باره به رویترز گفت: «یک چیز روشن است: امپراتوری جمهوری اسلامی در حال فروپاشی است. آیا هنوز میتوانند شرایط این افول را خود تعیین کنند؟ شاید اما نه از طریق نظامی. تنها یک راه باقی مانده و آن، مذاکره است.»
منبع مطلع اسرائیلی که خواست نامش فاش نشود، شنبه ۲۴ خرداد به ایراناینترنشنال گفت در هر وضعیتی که جمهوری اسلامی، غیرنظامیان را هدف قرار دهد - همانطور که شب گذشته رخ داد - اسرائیل برای ترسیم یک مرز مشخص، واکنش نشان خواهد داد.
این مقام اسرائیلی تاکید کرد: «حتی در چنین مواردی، اسرائیل غیرنظامیان ایرانی را هدف قرار نخواهد داد.»
بر اساس گزارش رسانههای اسرائیلی، حملات جمهوری اسلامی به اسرائیل تاکنون دستکم سه کشته و دهها زخمی برجا گذاشته است.
یسرائیل کاتز، وزیر دفاع اسرائیل، در واکنش به این حملات گفت که جمهوری اسلامی از خط قرمزها عبور کرده و هزینه سنگینی برای حمله به مناطق جمعیتی و غیرنظامی اسرائیل خواهد داد.
همزمان شش مقام ارشد جمهوری اسلامی و دو عضو سپاه پاسداران به روزنامه نیویورکتایمز گفتند که حکومت ایران انتظار حمله پیش از دور جدید مذاکرات هستهای در عمان را نداشت و همین محاسبه اشتباه، زمینهساز آسیب گسترده در حملات هوایی اسرائیل شد.
از سوی دیگر سایت حقوق بشری هرانا گزارش داد حملات هوایی ارتش اسرائیل به ایران، دستکم ۱۲ استان را در بر گرفته و علاوه بر اهداف نظامی، مناطق مسکونی و غیرنظامی نیز در این حملات آسیب دیدهاند.
مناطق مسکونی آسیبدیده اغلب سازمانی هستند.
بر اساس گزارش هرانا، بهدنبال این حملهها تاکنون دستکم ۱۴۶ نفر کشته و ۵۳۲ تن زخمی شدهاند که در میان کشتهشدگان، دستکم ۳۵ زن و کودک شناسایی شدهاند.
بنا بر گزارش هرانا، حملات اسرائیل طی ۲۴ ساعت نخست در استانهای آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، اصفهان، ایلام، تهران، خوزستان، فارس، کردستان، کرمانشاه، مرکزی و همدان، گزارش شد.
در این گزارش آمده است که موشکهای بالستیک، موشکهای کروز هواپرتاب و پهپادهای انتحاری از عمده سلاحهای بهکاررفته توصیف شدهاند؛ با این حال، مقامهای اسرائیلی تاکنون جزییاتی از سلاحهای به کار رفته در عملیات نظامی خود را منتشر نکردهاند.
هرانا با اشاره به اینکه بهدنبال این حملات، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت مسعود پزشکیان اعلام کرده «بهدلیل شرایط ویژه کشور» اینترنت را بهطور موقت محدود و پیامرسان واتساپ را که دیماه ۱۴۰۳ رفع فیلتر شده بود، دوباره مسدود کرده است، نوشت: «این اقدام، فعالیت رسانههای مستقل، انتقال دادههای امدادی و دسترسی فوری به اطلاعات را با مشکل جدی روبهرو کرده است.»
حملات هوایی ارتش اسرائیل به مناطق مختلف ایران که فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، دستاندرکاران برنامه اتمی و مراکز نظامی جمهوری اسلامی را هدف قرار داد، از بامداد جمعه ۲۳ خرداد آغاز شد.
به گفته این مقامها، جمهوری اسلامی هشدارهای بینالمللی و گزارشهای رسانهای درباره احتمال قریبالوقوع بودن حمله را تبلیغات روانی اسرائیل برای فشار بر ایران در آستانه مذاکرات تلقی کرده بود.
به همین دلیل، تدابیر احتیاطی که پیشتر برای حالت حمله در نظر گرفته شده بود، عملا نادیده گرفته شد.
به گزارش نیویورکتایمز، از جمله تبعات این بیتوجهی، باقی ماندن فرماندهان ارشد سپاه در منازل شخصیشان بود.
امیرعلی حاجیزاده، فرمانده نیروی هوافضای سپاه، به همراه اعضای ارشد ستادش جلسهای اضطراری را در یکی از پایگاههای نظامی تهران برگزار کرد، اما این تجمع برخلاف دستور امنیتی درباره عدم تمرکز فرماندهان بود و با حمله مستقیم جنگندههای اسرائیلی به محل جلسه همه افراد حاضر کشته شدند.
واکنش مقامهای سپاه به حملات اسرائیل
در پیامکهایی که میان مقامهای ارشد جمهوری اسلامی رد و بدل شده و در اختیار نیویورکتایمز قرار گرفته، برخی از آنها با عصبانیت از ناتوانی در مقابله با حملات پرسیدهاند: «پدافند هوایی ما کجاست؟ چطور اسرائیل میتواند هر جا را که خواست بزند و ما هیچ کاری نکنیم؟»
طبق این گزارش، علی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی، پیش از سخنرانی تلویزیونی خود جلسهای اضطراری با شورای عالی امنیت ملی برگزار کرده بود.
دو منبع آگاه به نیویورکتایمز گفتند که خامنهای در این جلسه خواستار «انتقام سخت» شده، اما همزمان هشدار داده که «نباید با عجله عمل کرد».
در این جلسه، اختلافاتی جدی درباره نحوه و زمان واکنش نظامی شکل گرفته است. برخی مقامها با اشاره به آسیب شدید به زیرساختهای موشکی و دفاع هوایی کشور، درباره آغاز یک جنگ تمامعیار با اسرائیل ابراز تردید کردند.
به گفته یک عضو شورا، اگر اسرائیل تاسیسات حیاتی مانند نیروگاهها یا شبکههای آب و برق را هدف قرار دهد، ممکن است اعتراضات داخلی در کشور شعلهور شود.
یک عضو سپاه که از محتوای این جلسه مطلع بوده به نیویورکتایمز گفت: «مقامها بهوضوح درک کردهاند که خامنهای در نقطه عطف رهبری ۴۰ سالهاش قرار دارد. او باید تصمیم بگیرد که وارد جنگی پرهزینه شود—که ممکن است به سرنگونی حکومت بیانجامد—یا عقبنشینی کند، که هم در داخل و هم در خارج، بهمثابه شکست تلقی میشود.»
دستکم ۲۰ فرمانده ارشد سپاه پاسداران و تعدادی از مراکز نظامی در مناطق مختلف ایران بامداد جمعه و در ادامه روز، هدف حمله هوایی اسرائیل قرار گرفت. منابع نزدیک به سپاه پاسداران از آمار غیررسمی ۳۲۹ نفر مجروح و ۷۸ نفر کشته در استان تهران خبر دادهاند.
افی دفرین، سخنگوی ارتش اسرائیل جمعه ۲۳ خرداد اعلام کرد بیش از ۲۰۰ موضع در ایران هدف قرار گرفته است.
دفرین گفت اسرائیل بدون کمک متحدانش میتواند در برابر هرگونه اقدام تلافیجویانه جمهوری اسلامی از خود دفاع کند.
چیکلی جمعه ۲۳ خرداد به پادکست «Eye for Iran» گفت: «آمادهسازی برای این عملیات سالها طول کشید. موفقیت این عملیات حاصل تلاش طاقتفرسای اطلاعات ارتش اسرائیل، موساد و هزاران نفر دیگر است.»
این وزیر اسرائیلی، بدون اشاره به جزئیات عملیات یا مسیر آتی آن گفت: «این تنها آغاز کار است.»
در پی حمله هوایی گسترده اسرائیل به ایران دستکم ۲۰ فرمانده ارشد سپاه پاسداران و چند تن از دستاندرکاران برنامه اتمی ایران کشته شده و تعدادی از مراکز نظامی و موشکی این کشور هدف قرار گرفتند. ایران تا بامداد شنبه در سه موج حمله بیش از ۳۰۰ موشک به سمت اسرائیل پرتاب کرد که تعدادی را مجروح کرد و دستکم دو نفر را کشت.
در موج اول حملات سایتهای کلیدی هستهای مانند نطنز و فردو هدف قرار گرفتند، اما طبق گزارشها زیرساختهای هستهای ایران در دهها مکان دیگر نیز پراکنده است.
بنا بر ارزیابیهای اسرائیل و آنچنان که مقامات این کشور گفتهاند، برای نابودی آنچه اسرائیل تهدیدی وجودی تلقی میکند، حملات بیشتری لازم خواهد بود.
چیکلی با اشاره به ادامه حملات اسرائیل، به ایران اینترنشنال گفت هدف این عملیات نه تغییر حکومت که جلوگیری از دستیابی ایران به توانایی هستهای است. او افزود اگرچه بسیاری از ایرانیان از اسرائیل خواستهاند برای سرنگونی جمهوری اسلامی کمک کند، تغییر واقعی باید از درون کشور آغاز شود.
او گفت: «زمانی است که این لحظه را غنیمت بشمارید و کشور خود را از دست سپاه پاسداران بازپس بگیرید. آیا ایرانیها از این فرصت برای تغییر مسیر تاریخ استفاده خواهند کرد یا نه؟»
دیپلماسی پس از ویرانی
اندرو فاکس، افسر سابق ارتش بریتانیا نیز در گفتوگو با ایران اینترنشنال با اشاره به اینکه حملات اسرائیل بهگونهای طراحی شده بودند که از نابودی کامل رهبری حکومت خودداری شود، گفت این حملات بیشتر حامل پیام بودند تا آغاز یک جنگ تمامعیار.
او ادامه داد اگر اسرائیل واقعا قصد تغییر حکومت را داشت، علی خامنهای و رییسجمهوری ایران هم جزو اهداف اصلی بودند.
فاکس تاکید کرد در حالیکه تغییر حکومت ممکن است یک هدف بلندمدت باقی بماند، اولویت فوری اسرائیل روشن است: «هدف کوتاهمدت این است که ایران به توانمندی ساخت سلاح هستهای دست نیابد.»
او همچنین معتقد است پس از آنکه فشارهای سیاسی و اقتصادی به بنبست رسیدند، دونالد ترامپ احتمالا از این عملیات اسرائیل به عنوان اهرم استراتژیک برای بازگرداندن تهران به میز مذاکره استفاده کند.
فاکس گفت: «ترامپ از فرصت برای دادن یک شانس دیگر به ایران برای توافق صحبت میکند... این همان معاملهای است که اسرائیل با واشینگتن کرده است.»
به گفته این تحلیلگر، این ناظر به یک الگوی تکرارشونده است. وقتی تحریمها و دیپلماسی رفتار تهران را تغییر نمیدهد، اقدام نظامی بهعنوان آخرین ابزار وارد عمل میشود، اما نه الزاما برای آغاز جنگ، بلکه برای بازتنظیم شرایط دیپلماسی.
ضعیفترین لحظه جمهوری اسلامی
اریک ماندل، تحلیلگر خاورمیانه و مشاور مقامات دفاعی ایالات متحده و اسرائیل، به برنامه Eye for Iran گفت این لحظه، شکنندهترین وضعیت جمهوری اسلامی از زمان تاسیس آن در سال ۱۳۵۷ خورشیدی و یکی از تعیینکنندهترین وقایع در تاریخ معاصر ایران و خاورمیانه است.
ماندل که مدیر شبکه اطلاعات و سیاست خاورمیانه (MEPIN) است به ایران اینترنشنال گفت: «ایران در ضعیفترین وضعیت خود در ۴۶ سال گذشته قرار دارد.»
به گفته او، اکنون ترامپ با یک تصمیم تاریخی روبروست، عقبنشینی به انزواگرایی یا استفاده از عملیات نظامی اسرائیل بهعنوان اهرمی برای ایجاد تغییری استراتژیک و بلندمدت.
او افزود: «سوال اصلی این است که رییسجمهور ترامپ چه خواهد کرد؟ نه اینکه اسرائیل چه میکند. رییسجمهور با آنچه اسرائیل به او ارائه کرده، چه خواهد کرد؟»
ماندل گفت یکی از گزینههای باقیمانده، حمله آمریکا به سایت غنیسازی عمیقا مستحکم ایران است.
این تحلیلگر خاورمیانه گفت: «آیا آمریکا میتواند تلافی کند و آیا رییسجمهور با پایگاه دیهگو گارسیا تماس خواهد گرفت؟ جایی که بمبافکنهای بی-۲ ما با بمبهای سنگرشکن مستقر هستند تا تنها مکانی را که هنوز هدف قرار نگرفته -تاسیسات عمیقا مدفون فردو- را مورد حمله قرار دهند؟»
«طلوع شیران»
چیکلی گفت نام عملیات «طلوع شیران» از پرچم پیشین ایران و آیهای در کتاب اعداد (چهارمین کتاب از عهد عتیق/تورات) گرفته شده: «قومى که همچون شیر برمىخیزد».
او گفت: «ما معتقدیم این نه فقط لحظهای برای امنیت، بلکه لحظهای برای تاریخ مشترک و صلح آینده است.»
