ایران اینترنشنال
در دنیای رسانههای مدرن، جایی که محتوای دیجیتال با سرعت نور در حال تحول است، خبر تعطیلی پنج کانال موسیقیمحور امتیوی از سوی شرکت پارامونت گلوبال، مانند خداحافظی با یک نماد فرهنگی عمل میکند. تصمیمی که نشاندهنده پایان یک عصر ۴۴ ساله است: عصر پخش موزیک ویدیو از تلویزیون.
امتیوی از تولد یک انقلاب تا اوج فرهنگی
امتیوی در اول اوت ۱۹۸۱ در ایالات متحده متولد شد و با پخش ویدیو «ویدیو ستاره رادیو را کشت» از گروه باگلز، عصر جدیدی را در صنعت موسیقی آغاز کرد. این کانال، که از سوی شرکت ویاکام (که بعدها به پارامونت گلوبال تبدیل شد) راهاندازی شد، نخستین شبکه تلویزیونی بیستوچهار ساعته اختصاصی برای پخش ویدیوهای موسیقی بود. در سالهای اولیه، امتیوی نهتنها موسیقی پخش میکرد، بلکه فرهنگ جوانی را نیز شکل میداد.
ویدیو «تریلر» مایکل جکسون در سال ۱۹۸۳، که بهطور گسترده از این شبکه پخش شد، نمونهای از تاثیر عظیم امتیوی بود و نقش مهمی در افزایش فروش این آلبوم به میلیونها نسخه ایفا کرد.
گسترش بینالمللی امتیوی در سال ۱۹۸۷ آغاز شد، زمانی که شبکه جهانی امتیوی در لندن راهاندازی شد و با ویدیو «پول در برابر هیچ» از گروه دایر استریتس افتتاح گردید.
در دهههای ۸۰ و ۹۰ میلادی، امتیوی با برنامههایی مانند «توتال ریکوئست لایو»، «امتیوی آنپلاگد» و جوایز موسیقی امتیوی به اوج رسید. این شبکه هنرمندانی مانند مدونا، پرینس و نیروانا را به ستارههای جهانی تبدیل کرد و موسیقی را از یک تجربه صرفا شنیداری به یک پدیده بصری بدل ساخت. در اوج خود، امتیوی بیش از صد میلیون بیننده در سراسر جهان داشت و شعار «من امتیوی خودم را میخواهم» به نمادی از فرهنگ پاپ تبدیل شد.
با این حال، از اوایل دهه دوهزار میلادی، امتیوی بهتدریج مسیر خود را تغییر داد. برنامههای واقعنما مانند «دنیای واقعی»، «لاگونا بیچ» و «جرزی شور» جایگزین ویدیوهای موسیقی شدند، زیرا مخاطبان بیشتری جذب میکردند.
این چرخش راهبردی، هرچند از نظر اقتصادی سودآور بود، اما هویت اصلی امتیوی بهعنوان یک شبکه موسیقیمحور را تضعیف کرد. تا سال ۲۰۲۵، تعداد بینندگان کانالهای موسیقی این شبکه در ایالات متحده در ساعات پربیننده به حدود ۲۵۶ هزار نفر کاهش یافت؛ رقمی که تنها کسری از دوران اوج آن بهشمار میرود.
تعطیلی کانالها
تعطیلی پنج کانال موسیقی امتیوی بخشی از راهبرد گسترده پارامونت گلوبال برای کاهش هزینهها است. کانالهای مشمول این تصمیم عبارتاند از:
امتیوی میوزیک: کانال اصلی پخش ویدیوهای موسیقی معاصر
امتیوی دهه ۸۰: تمرکز بر موسیقی دهه ۸۰ میلادی
امتیوی دهه ۹۰: پخش موسیقی دهه ۹۰، شامل پاپ و راک کلاسیک
کلاب امتیوی: اختصاصی موسیقی رقص، الکترونیک و کلاب
امتیوی لایو: پخش کنسرتها، اجراهای زنده و برنامههای مرتبط
این تعطیلی از سیویکم دسامبر ۲۰۲۵ در بریتانیا و ایرلند آغاز میشود و سپس به دیگر کشورها گسترش مییابد.
طبق گزارشها، برنامههای تولیدی امتیوی در بریتانیا نیز لغو شدهاند. کانال اصلی امتیوی اچدی به فعالیت خود ادامه خواهد داد، اما تمرکز آن بر برنامههای واقعنما مانند «تین مام»، «اکس آن د بیچ» و «جوردی شور» خواهد بود.
در سطح جهانی، این تغییرات بخشی از روند ادغام پارامونت با شرکت اسکایدنس مدیا است؛ فرآیندی که بررسیهای قانونی آن باعث شده برگزاری جوایز موسیقی اروپا امتیوی در سال ۲۰۲۵ به تعویق بیفتد.
پارامونت تاکنون بیانیهای رسمی منتشر نکرده، اما منابع داخلی تایید کردهاند که این تصمیم در راستای هدف کاهش ۵۰۰ میلیون دلار هزینه در سطح جهانی اتخاذ شده است.
دلایل تعطیلی؛ اقتصادی و فرهنگی
دلایل اصلی این تعطیلی ترکیبی از عوامل اقتصادی و تغییرات در الگوهای مصرف رسانهای است. از منظر اقتصادی، پارامونت گلوبال در حال اجرای برنامههای صرفهجویی برای مقابله با چالشهای صنعت رسانه است.
میزان مخاطبان این کانالها بهشدت کاهش یافته است؛ برای نمونه، در بریتانیا کانال امتیوی میوزیک تنها حدود یکمیلیونو ۳۰۰ هزار بیننده و امتیوی دهه ۹۰ حدود ۹۴۹ هزار بیننده در ماه ژوییه داشتهاند.
در کنار این عوامل، تغییرات فرهنگی نیز نقش مهمی ایفا میکنند. شنیدن موسیقی از تلویزیون سنتی به پلتفرمهای دیجیتال منتقل شده است. یوتیوب با بیش از دو میلیارد و ۷۰۰ میلیون کاربر، اسپاتیفای و اپل موزیک با الگوریتمهای شخصیسازیشده، و تیکتاک با حدود یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون کاربر فعال، موسیقی را به تجربهای تعاملی تبدیل کردهاند. مخاطبان امروز نهتنها مصرفکننده، بلکه تولیدکننده محتوا نیز هستند؛ از طریق تدوینهای هواداری، واکنشها و ویدیوهای کوتاه.
امتیوی که زمانی دروازهبان فرهنگ موسیقی بود، اکنون در رقابت با این پلتفرمها عقب مانده است.
بهگفته تحلیلگران، کشف موسیقی از تماشای منفعل به تعامل خلاقانه تغییر کرده و تلویزیون کابلی توان رقابت با سرعت وایرال شدن در تیکتاک را ندارد.
افزون بر این، خود امتیوی با تمرکز بر برنامههای واقعنما در دهه دوهزار، هویت موسیقاییاش را تضعیف و این روند را تسریع کرد. جوایز موسیقی امتیوی هنوز حدود پنجونیم میلیون بیننده دارد، اما این میزان برای توجیه ادامه فعالیت کانالهای اختصاصی کافی نیست.
تاثیرات بر صنعت موسیقی و رسانه
این تعطیلی پیامدهای گستردهای برای صنعت موسیقی و رسانه دارد.
برای صنعت موسیقی، پایان فعالیت کانالهای موسیقی امتیوی بهمعنای از دست رفتن یک بستر سنتی مهم برای معرفی هنرمندان است.
در گذشته، پخش یک ویدیو در امتیوی میتوانست هنرمندی را به شهرت جهانی برساند، اما امروز این نقش را پلتفرمهای دیجیتال بر عهده گرفتهاند. هنرمندان مستقل ممکن است از این تغییر سود ببرند، زیرا تیکتاک و یوتیوب دسترسی دموکراتیکتری فراهم میکنند، هرچند شبکههایی مانند امتیوی فرصتهای تبلیغاتی ساختاریافتهتری ارائه میدادند.
برای صنعت رسانه، این اتفاق نشانهای از روندی گستردهتر است: افول تلویزیون کابلی در برابر استریمینگ (پخش آنلاین). مخاطبان جوان، که زمانی هویت امتیوی را شکل میدادند، اکنون به محتوای کوتاه و شخصیسازیشده گرایش پیدا کردهاند. این تغییر میتواند به نوآوری بیشتر در رسانههای دیجیتال منجر شود، اما همزمان حس نوستالژی را کمرنگ میکند.
در سطح فرهنگی، تعطیلی امتیوی نمادی از پایان «فرهنگ مشترک» است؛ دورانی که میلیونها نفر بهطور همزمان یک ویدیو موسیقی را تماشا میکردند. اکنون، موسیقی به تجربهای شخصی و مبتنی بر الگوریتمها تبدیل شده است.
آینده موسیقی در دنیای دیجیتال
تعطیلی پنج کانال موسیقی امتیوی نه یک شکست، بلکه نشانهای از تکامل رسانهای است.
امتیوی که زمانی موسیقی را از رادیو به تلویزیون آورد، امروز روح خود را به اینترنت منتقل میکند. آینده در پلتفرمهایی مانند یوتیوب و تیکتاک رقم میخورد؛ جایی که هر کاربر میتواند نقش یک تولیدکننده را ایفا کند.
با این حال، این رویداد پایان عصری نمادین است که فرهنگ پاپ جهانی را شکل داد. برای طرفداران، این لحظه فرصتی برای یادآوری است: عصری که با شروعش ستارههای رادیو به گوشه رفتند، حالا با پخش آنلاین به پایانش رسیده است.
محمود شمسالدیناف، تحلیلگر مقیم دوشنبه تاجیکستان، در این مطلب که چهارشنبه سوم دی منتشر شد، تاکید کرد آسیای مرکزی بیش از پیش به صحنهای پویا تبدیل شده و توجه قدرتهای بزرگ را به خود جلب کرده است.
طی یک سال گذشته، نشستهای سطح بالایی در چارچوب C5+1 با اتحادیه اروپا، چین، روسیه، آمریکا و ژاپن برگزار شده و همزمان، ترکیه و جمهوری آذربایجان نیز حضور خود را در منطقه گسترش دادهاند.
عنوان C5+1 به قالبی دیپلماتیک گفته میشود که در آن پنج کشور آسیای مرکزی (قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) بهصورت جمعی با یک قدرت خارجی یا یک بازیگر بینالمللی گفتوگو میکنند.
شمسالدیناف افزود جمهوری اسلامی نمیتواند تحولات کنونی در شمال مرزهای ایران را نادیده بگیرد و افزایش توجهات بینالمللی به آسیای مرکزی، تهران را بر آن داشته است تا تعاملات سیاسی، اقتصادی و دیپلماتیک خود با این منطقه را تقویت کند.
اما جمهوری اسلامی در پی تحقق چه اهدافی در آسیای مرکزی است؟
تلاش برای خروج از پیله انزوا
شمسالدیناف نوشت یکی از منافع اصلی جمهوری اسلامی در آسیای مرکزی، کاهش انزوای دیرینه سیاسی، دیپلماتیک و اقتصادی است.
تقویت جایگاه تهران در آسیای مرکزی میتواند حمایت دیپلماتیکی را که حکومت ایران بهشدت به آن نیاز دارد، فراهم آورد و تا حدی نیز راهی برای خروج جمهوری اسلامی از محاصره اقتصادی ایجاد کند.
در جریان گفتوگوها در آستانه، پزشکیان و قاسمجومارت توکایف، رییسجمهوری قزاقستان، نسبت به تشدید درگیریهای بینالمللی و پیامدهای تحریمها ابراز نگرانی کردند.
توکایف همچنین گفت مواضع قزاقستان و جمهوری اسلامی در عرصه بینالمللی اغلب با یکدیگر همراستا هستند.
هر چند در این مورد به مصداق مشخصی اشاره نشد، اما این سخنان برای جمهوری اسلامی، بهویژه با توجه به جنگ ۱۲ روزه و ادامه تنشهای منطقهای و جهانی، از اهمیت فراوانی برخوردار است.
به گفته شمسالدیناف، ادامه تحریمها فشار قابل توجهی بر اقتصاد ایران وارد میآورد و در نتیجه، دسترسی به بازارهای آسیای مرکزی و گسترش مسیرهای حملونقل و لجستیک برای تهران از اهمیت فزایندهای برخوردار است.
در جریان سفر پزشکیان به آستانه، دو طرف بر سر افزایش حجم تجارت دوجانبه تا سقف ۳ میلیارد دلار توافق کردند؛ رقمی که در سال ۲۰۲۴ حدود ۳۴۰ میلیون دلار بود.
پزشکیان از رشد ۴۰ درصدی مبادلات خبر داد و توکایف نیز اعلام کرد بیش از ۳۵۰ بنگاه اقتصادی با سرمایه ایرانی در قزاقستان فعال هستند.
آسیای مرکزی، دروازهای به چین و روسیه
شمسالدیناف در ادامه نوشت جمهوری اسلامی، آسیای مرکزی را بهعنوان پلی برای دسترسی به بازارهای گسترده چین و روسیه میبیند. تهران بهدنبال تعمیق پیوندهای تجاری و لجستیکی در سراسر اوراسیا است و آسیای مرکزی جایگاهی محوری در این طرح دارد.
مسیرهای موجود، از جمله کریدور شمال-جنوب و خطآهن قزاقستان-ترکمنستان-ایران، در ۱۰ ماه نخست سال جاری میلادی شاهد افزایش ۵۳ درصدی حجم جابهجایی بار بودند.
در ماه می نیز نخستین خط منظم قطار باری چین-ایران از مسیر قزاقستان و ترکمنستان به راه افتاد که نقش ترانزیتی این منطقه را بیش از پیش برجسته میکند.
محدودیتها و فرصتها
شمسالدیناف نوشت با وجود همپوشانی منافع، رویکرد جمهوری اسلامی نسبت به آسیای مرکزی در چارچوبی از محدودیتهای ساختاری و فرصتهای نوظهور شکل میگیرد؛ عواملی که بهطور مستقیم بر معادلات منطقهای اثر میگذارند.
تحریمهای بینالمللی همچنان مهمترین مانع محسوب میشوند و بر تجارت، سرمایهگذاری و پروژههای اتصال منطقهای که برای تعاملات خارجی آسیای مرکزی حائز اهمیت هستند، سایه انداختهاند.
روابط تجاری قزاقستان و ایران گویای این وضعیت است. حجم مبادلات دو کشور در سال ۲۰۰۸ به حدود ۲ میلیارد دلار رسید، اما با تشدید تحریمها در اوایل دهه ۲۰۱۰ بهطور محسوسی کاهش یافت و در سال ۲۰۱۹ به کمترین سطح خود، یعنی حدود ۳۰۰ میلیون دلار، رسید.
تحریمها همچنین ابتکارهای زیرساختی و انرژی مرتبط با اتصال منطقهای آسیای مرکزی را تحت تاثیر قرار دادهاند.
توقف توافق سوآپ گاز میان ایران، ترکمنستان و عراق و نیز بازگشت محدودیتها علیه بندر چابهار که میتوانست مسیر دسترسی کشورهای آسیای مرکزی به آبهای آزاد باشد، نشان میدهد برنامههای ترانزیتی منطقه تا چه اندازه در برابر فشارهای سیاسی بیرونی آسیبپذیر هستند.
به گفته شمسالدیناف، با وجود همه محدودیتها، برخی عوامل زمینه را برای گسترش روابط حکومت ایران با آسیای مرکزی فراهم کرده است.
او افزود نهادهایی مانند سازمان همکاری شانگهای و بریکس فضای مانور دیپلماتیک و اقتصادی را در سراسر اوراسیا افزایش دادهاند.
همزمان، تداوم بیثباتی در منطقه باعث شده است کشورهای آسیای مرکزی توجه بیشتری به متنوعسازی مسیرهای حملونقل و لجستیکی داشته باشند.
تنشهای میان افغانستان و پاکستان برخی مسیرهای جنوبی را با اختلال روبهرو کرده و حملات اخیر به کنسرسیوم خط لوله خزر نیز بار دیگر ضرورت انعطافپذیری در شبکههای اتصال منطقهای را نشان داده است.
شمسالدیناف خاطرنشان کرد نزدیکی فرهنگی و تاریخی، مسیر دیگری برای تقویت روابط میان آسیای مرکزی و ایران به شمار میرود.
نتانیاهو قرار است هفته آینده به آمریکا سفر کند تا درباره یک طرح جامع برای مواجهه با جمهوری اسلامی و نیروهای نیابتی باقیمانده آن، با ترامپ رایزنی و مذاکره کند.
در شرایط کنونی، به نظر میرسد اولویت اصلی ترامپ، تمرکز بر برکناری نیکلاس مادورو، رهبر ونزوئلاست. با این حال، نتانیاهو در تلاش است ترامپ را متقاعد کند که یا بهطور مستقیم در حمله به جمهوری اسلامی با اسرائیل همراه شود، یا دستکم با دادن «چراغ سبز» به اسرائیل، از این حمله حمایت کند و در صورت واکنش موشکی احتمالی ایران، در دفاع از اسرائیل مشارکت داشته باشد.
در همین راستا، در حالی که ترامپ اخیراً از آمادگی برای سرنگونی مادورو سخن گفته، وزیر جنگ او، پیت هگست، بار دیگر پای جمهوری اسلامی را به میان کشیده و اعلام کرده است که ارتش آمریکا تقویت خواهد شد تا در صورت لزوم، اقداماتی مشابه حمله به تاسیسات هستهای ایران تکرار شود.
همزمان با سفر قریبالوقوع نتانیاهو به آمریکا، جمهوری اسلامی تلاش کرده است با نمایش توان موشکی خود، به اسرائیل و آمریکا پیام بازدارندگی ارسال کند. شلیک موشک از نقاط مختلف ایران و اظهارات علیرضا تنگسیری، فرمانده نیروی دریایی سپاه، درباره موشکی با برد بیش از ۱۳۰۰ کیلومتر در خلیج فارس، در همین چارچوب قابل ارزیابی است؛ اقدامی که تهدیدی آشکار علیه اسرائیل، آمریکا و متحدان منطقهای آنها تلقی میشود.
آنچه از وضعیت داخلی ایران برمیآید، این است که خامنهای بخش بزرگی از اولویتهای کشور، بهویژه اداره زندگی روزمره مردم، را کنار گذاشته و تمرکز اصلی خود را بر افزایش تولید موشک قرار داده است. این رویکرد بر این تصور استوار است که حملات موشکی جمهوری اسلامی در جنگ ۱۲ روزه مؤثر بوده و میتواند در آینده نیز مانع حمله مجدد اسرائیل و آمریکا شود یا حتی در صورت وقوع جنگ، طرف مقابل را شکست دهد.
این تصویری است که فرماندهان سپاه به خامنهای ارائه میدهند و او نیز آن را پذیرفته است؛ در حالی که شواهد نشان میدهد این تصویر با واقعیت فاصله زیادی دارد. بسیاری از فرماندهان ارشد سپاه که پیش از جنگ از توان بازدارندگی قاطع سخن میگفتند، حتی آغاز جنگ را نیز ندیدند و در دقایق نخست کشته شدند. کشته شدن شمار زیادی از فرماندهان ارشد و دستاندرکاران برنامه هستهای در همان دقایق اولیه، نشان داد که برآوردهای پیشین از توان نظامی، بهشدت اغراقآمیز بوده است.
در همین زمینه، حسن روحانی نیز اخیراً در سخنرانیهای خود تصریح کرده است که فرماندهان سپاه تصویری نادرست از توان نظامیشان ارائه میکنند. روحانی که سالها در رأس شورای عالی امنیت ملی قرار داشته، تاکید کرده است که این ادعاها پیشتر نیز مطرح شده اما با واقعیت همخوانی نداشتهاند. به نظر میرسد این سخنان، علاوه بر خطاب به افکار عمومی، پیامی مستقیم به خامنهای نیز در خود دارد.
روحانی در ماههای اخیر با برگزاری جلساتی با وزرا و معاونان دولت پیشین خود، عملاً تلاش میکند دیدگاههایش را به خامنهای، و همزمان به آمریکا و اروپا منتقل کند. او از یکسو نگران فروپاشی کلیت نظام است و از سوی دیگر، در پی ایفای نقشی پررنگتر در معادلات قدرت آینده. به نظر میرسد روحانی میکوشد خود را بهعنوان گزینهای معرفی کند که در صورت حذف یا تضعیف خامنهای، قادر است با غرب به توافق برسد و نسخهای تعدیلشده از جمهوری اسلامی را حفظ کند.
با این حال، موانع جدی بر سر راه این سناریو وجود دارد: از احتمال حذف خود روحانی در رقابتهای درونقدرت گرفته تا مخالفت گسترده مردم ایران که نه خامنهای را میخواهند و نه چهرههایی چون روحانی، خاتمی یا احمدینژاد را.
در این میان، خامنهای تاکنون نشان داده که به انتقادات روحانی توجهی ندارد و بیش از پیش به سپاه تکیه کرده است؛ چه برای سرکوب داخلی و چه برای تقابل خارجی. این رویکرد در لایحه بودجه سال آینده نیز بازتاب یافته است. بر اساس این لایحه، دولت قصد دارد در شرایط رکود و کوچکتر شدن اقتصاد، فشار مالیاتی را بهطور قابل توجهی افزایش دهد؛ امری که در نهایت به افزایش قیمت کالاها و خدمات و فشار بیشتر بر مردم منجر خواهد شد.
در مجموع، نشانهای از تغییر مسیر تصمیمگیران اصلی جمهوری اسلامی دیده نمیشود. ادامه سرکوب داخلی، تشدید تنشهای خارجی، افزایش بودجه نظامی و بیتوجهی به مطالبات اقتصادی و اجتماعی مردم، نهتنها وضعیت معیشتی را بدتر میکند، بلکه خطر درگیری نظامی را نیز افزایش میدهد. در چنین شرایطی، آینده خامنهای و سرنوشت حاکمیت بیش از هر زمان دیگری با بحران و ابهام گره خورده است.
ظریف در این مقاله مشترک با امیرپارسا گرمسیری - دانشجوی دانشگاه تهران - استدلال میکند که رابطه ایران و آمریکا دهههاست که گرفتار چرخه معیوب «امنیتیسازی» شده که در آن هر دو کشور احساس میکنند ناچارند در واکنش به رفتار دیگری سیاستهایی هرچه خصمانهتر اتخاذ کنند.
ظریف میگوید: «تهران، در نهایت، به این دلیل که عراق، اسرائیل و ایالات متحده به آن حمله کردهاند مجبور شده که بودجه بیشتری را صرف امور نظامی کند و کمتر به توسعه و رفاه اختصاص دهد.»
نخستین مشکل این روایت، نادیدهگرفتن ریشههای داخلی نظامیگری در ایران است. برخلاف ادعای ظریف، چرخش جمهوری اسلامی بهسوی امنیتیسازی، محصول مستقیم فشار خارجی نبود. این روند، پس از پایان جنگ ایران و عراق و در دوران [اکبر] هاشمی رفسنجانی آغاز شد؛ زمانی که او نظامیان را وارد سیاست و اقتصاد کرد و در نهایت خود قربانی همین سیاست شد.
در نگاه ظریف مسئولیت توسعه نامتوازن ایران - یعنی تمرکز [علی] خامنهای بر توسعه توان موشکی در مقابل عقبماندگی در حوزههای مهم رفاهی مانند اشتغال، دسترسی به درمان و مسکن - بر عهده غرب است نه شخص رهبر حکومت ایران.
ظریف در مقاله مشترک خود میگوید اگر آمریکا فشار را کاهش دهد، جمهوری اسلامی نیز از تشدید تنش دست خواهد کشید. اما این ادعا با تجربهای که خود او بیان کرده، در تضاد است.
بعد از برجام، یکی از افتخاراتی که خود ظریف بارها بر آن تاکید کرد این بود که آمریکا، برای نشان دادن حسن نیت، نهتنها تحریمهای هستهای بلکه تحریمهای تسلیحاتی، نظامی و موشکی را از ایران برداشت.
یکی از این نمونهها برداشته شدن تحریمهای مرتبط با ایرانایر (هما) بود تا هواپیمایی رسمی ایران بتواند ناوگان فرسودهاش را نوسازی کند و از بوئینگ و ایرباس هواپیما بخرد. به اعتراف ظریف در گفتوگویش با سعید لیلاز، سپاه پاسداران بعد از لغو تحریمها از پروازهای ایرانایر برای انتقال سلاح به سوریه استفاده کرد؛ پروازهایی که بنا بر همان روایت، بعد از برجام شش برابر افزایش یافت. ظریف میگوید وقتی از قاسم سلیمانی، فرمانده سابق سپاه قدس، درباره این تصمیم پرسیده، پاسخ شنیده که «هما امنتر است».
ظریف بعدها این وضعیت را با تعبیر «تسلط میدان بر دیپلماسی» توضیح داد؛ اعترافی روشن به اینکه تصمیم به نظامیگری نتیجه تصمیمهای آگاهانه در درون ساختار قدرت جمهوری اسلامی بوده، نه محصول فشار خارجی.
واقعیت این است که پس از برجام، نهتنها از شدت نظامیگری جمهوری اسلامی کاسته نشد، بلکه سپاه سرمایهگذاری در صنایع موشکی را افزایش داد و از منابع مالی آزادشده برای تقویت شبکه گروههای نیابتی در منطقه استفاده کرد.
ظریف در بخشی از این مقاله میگوید «ایران در واکنش، ناچار شده منابع و توجه بیشتری را به حوزه دفاعی اختصاص دهد. همچنین در اقدامی مقابلهجویانه، سطح غنیسازی اورانیوم را افزایش داد تا نشان دهد تحت فشار وادار به تسلیم نخواهد شد. امنیتیسازی ایران از بیرون، به شکلگیری روندی موازی در داخل کشور دامن زده است؛ بهگونهای که دولت در مواجهه با چالشهای اجتماعی داخلی رویکردی سختگیرانهتر اتخاذ کرده و با اعمال محدودیتهای شدیدتر به این چالشها پاسخ داده است.»
در اینجا ظریف دو عملکرد جمهوری اسلامی را واکنشی به فشارهای غرب میداند: اول افزایش غنیسازی و دوم سرکوب حرکتهای اجتماعی. این از فرافکنی معمول جمهوری اسلامی بسیار فراتر است و ظریف را در عمل تبدیل به تئوریسین سرکوب میکند. او سعی میکند با این منطق مسئولیت نقض حقوق شهروندان ایران و سرکوب خونین جنبشهای مردمی را از حاکمیت سلب کند و به واشینگتن منتقل کند.
این الگوی فرافکنی ظریف سابقهای طولانی دارد. او در همان گفتوگو با لیلاز میگوید پس از برجام، قاسم سلیمانی به مسکو سفر کرد و با ولادیمیر پوتین رییس جمهوری روسیه دیدار کرد. بعد از آن سفر، به گفته ظریف نیروهای نیروی زمینی ایران وارد جنگ سوریه شدند. او این دیدار را برنامه روسیه برای تخریب دستاوردهای وزارت خارجه و بیاثر کردن برجام میداند اما اشارهای به نقش رهبری جمهوری اسلامی در این تصمیم نمیکند.
در روایت ظریف، ورود مستقیم ایران به جنگ سوریه و اعزام نیروهای ایرانی نه تصمیم آگاهانه جمهوری اسلامی، بلکه محصول طراحی مسکو است؛ و سپاه پاسداران، سلیمانی و حتی خامنهای رهبر جمهوری اسلامی هیچ نقشی ندارند. مسئولیت تصمیمی که در بالاترین سطح نظام گرفته شد، از تهران برداشته و بر عهده پوتین گذاشته میشود.
عدم توانایی جمهوری اسلامی برای عبور از چرخه معیوب در موضوع زندانیان دوتابعیتی نیز تکرار شد. با انعقاد برجام و آزادی چند زندانی ایرانی - آمریکایی و آزادسازی بخشی از داراییهای ایران انتظار میرفت «چرخه معیوب» شکسته شود. اما خیلی زود موج جدیدی از بازداشت دوتابعیتیها آغاز شد. این رفتار نه واکنش به فشار خارجی، بلکه ابزاری آگاهانه برای ادامه باجگیری سیاسی از غرب بود.
این نوع روایتسازی، نمونهای کلاسیک از شانهخالیکردن از مسئولیت است: حذف عامدانه نقش نهادهای تصمیمگیر داخلی و تقلیل انتخابهای راهبردی جمهوری اسلامی به دسیسه خارجی. ظریف با این روایت در عمل میکوشد بار پیامدهای یک سیاست پرهزینه، شکستخورده و سرکوبگرانه را از حاکمیت ایران بردارد و به بیرون منتقل کند.
ظریف و گرمسیری در همین مقاله حملات اسرائیل را «بیدلیل/بیتوجیه» میخوانند، بیآنکه به چهار دهه سیاست رسمی جمهوری اسلامی درباره نابودی اسرائیل، گسترش شبکه نیروهای نیابتی برای فشار روی اسرائیل اشارهای کند. او حمله اسرائیل به ایران را بیدلیل میداند در حالیکه نقطه آغاز این رویارویی، حمله حماس به اسرائیل در هفتم اکتبر ۲۰۲۳ بود؛ حملهای که جمهوری اسلامی از آن حمایت کرد و در ساماندهی آن نقش داشت.
جمهوری اسلامی بارها فرصت داشته چرخهای را که ظریف از آن گلایه دارد متوقف کند؛ از ابتدای انقلاب گرفته تا دوران پسابرجام. اما هر بار، انتخاب آگاهانهاش چیز دیگری بوده است.
روزنامه اورشلیمپست سهشنبه دوم دی در گزارشی نوشت در روزهای اخیر و همزمان با انتشار گزارشها درباره افزایش نگرانی اسرائیل از تهدید موشکی ایران، مقامهای جمهوری اسلامی مجموعهای از مواضع هماهنگ رسانهای و دیپلماتیک را مطرح کردهاند که به نظر میرسد هدف آن بازدارندگی از حمله احتمالی اسرائیل باشد.
این مواضع در حالی بیان میشود که طی ماههای گذشته، گمانهزنیها درباره احتمال آغاز دور تازهای از درگیری مستقیم میان ایران و اسرائیل افزایش یافته است.
واینت سهشنبه در گزارشی نوشت طی روزهای اخیر موجی از افشاگریها و نشستهای توجیهی در اسرائیل منتشر و برگزار شده که بر افزایش تنشها با ایران و بحث درباره احتمال آغاز دور جدید اقدامات علیه تهران تمرکز دارد.
اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی، در یک نشست خبری، اسرائیل را به طراحی و اجرای «عملیاتهای پرچم دروغین» متهم کرد و گفت چنین اقدامهایی سابقهای طولانی دارد و بسیاری از آنها بعدها اثبات شدهاند.
او همزمان تاکید کرد ایران در جنگ اوکراین نقشی ندارد و روابط تهران و مسکو را «گسترده و عادی» توصیف کرد.
بقایی همچنین آمریکا را به نقض تعهدات پیشین متهم کرد و گفت داراییهای مسدودشده ایران همچنان آزاد نشدهاند.
در بخش دیگری از این مواضع، رسانههای رسمی در ایران بهطور مشخص به گمانهزنیها درباره تلاش بنیامین نتانیاهو، نخستوزیری اسرائیل، برای متقاعد کردن رییسجمهوری آمریکا به اقدام نظامی علیه ایران واکنش نشان دادند.
بقایی در پاسخ به این گزارشها گفت برنامه موشکی جمهوری اسلامی «صرفا دفاعی» است و برای حفظ حاکمیت کشور طراحی شده و «به هیچ وجه قابل مذاکره یا چانهزنی نیست».
این موضعگیری، بهطور مستقیم در برابر نگاه اسرائیل و بخشی از سیاستگذاران آمریکایی قرار میگیرد که برنامه موشکی حکومت ایران را بخشی از تهدید راهبردی میدانند.
پیام بازدارنده برای اسرائیل و آمریکا
همزمان، رسانههای حکومتی ایران تلاش کردهاند حمایت روسیه از موضع تهران را برجسته کنند.
خبرگزاری ایرنا به نقل از میخائیل اولیانوف، نماینده دائم روسیه در سازمانهای بینالمللی در وین، نوشت ایران بر اساس پیمان منع گسترش سلاحهای هستهای حق ادامه برنامه هستهای صلحآمیز را دارد.
این پیام در شرایطی منتشر شد که گزارشهایی درباره احیای فعالیتهای هستهای ایران و نگرانی از عبور از آستانههای حساس فنی مطرح شده است.
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی، نیز در گفتوگو با شبکه راشا تودی گفت تهران آماده دستیابی به «توافقی عادلانه و متوازن» درباره برنامه هستهای است، اما «دیکته» را نمیپذیرد.
او گفت اگر آمریکا به این نتیجه برسد که مذاکره با «تحمیل» تفاوت دارد، امکان بازگشت به گفتوگو وجود خواهد داشت.
به نوشته اورشلیمپست، در داخل ایران نیز نشانههایی از احتیاط بیشتر دیده میشود. محمد کرمی، فرمانده نیروی زمینی سپاه پاسداران، در سخنرانی اخیر خود بهجای تهدیدهای معمول، بر پیوند امنیت با رشد اقتصادی و علمی تاکید کرد و از ظرفیتهای توسعهای جنوبشرق ایران سخن گفت.
این تغییر لحن، از نگاه برخی ناظران، میتواند نشانهای از درک محدودیتهای کنونی جمهوری اسلامی در عرصه نظامی و اقتصادی باشد.
به نوشته این روزنامه اسرائیلی، در مجموع، مجموعه پیامهای اخیر تهران، از تاکید بر ماهیت دفاعی برنامه موشکی تا برجستهسازی آمادگی مشروط برای مذاکره و پرهیز از لحن تهاجمی، حاکی از نگرانی جمهوری اسلامی نسبت به احتمال اقدام نظامی اسرائیل است؛ نگرانیای که در شرایط فشار اقتصادی داخلی و توازن شکننده منطقهای، اهمیت بیشتری یافته است.
