آزمون مرگ و بقا برای سامانه‌های پدافندی جمهوری اسلامی
صبح جمعه ۲۳ خرداد، اسرائیل در عملیاتی با نام «طلوع شیران» حملات گسترده‌ای را به بیش از ۱۰۰ هدف نظامی و هسته‌ای در تهران، نطنز، فردو، تبریز و چند مرکز کلیدی دیگر انجام داد. به گفته سخنگوی ارتش اسرائیل، نیروی هوایی این کشور کنترل آسمان تهران را برای دقایقی به‌طور کامل در دست گرفت.
این رخداد یک نقطه عطف در تاریخ روابط دو کشور بود؛ چرا که ایران برای نخستین بار با یک حمله هوایی مستقیم و هماهنگ با چنین دامنه‌ای روبه‌رو می‌شد.
این مطلب نگاهی دارد به به وضعیت سیستم پدافندی ایران در مواجهه با این عملیات.
شبکه پدافندی ایران؛ ساختار و لایه‌ها
ایران طی سال‌های گذشته ساختار چند‌لایه‌ای از سامانه‌های پدافندی را توسعه داده است. جمهوری اسلامی در طول دو دهه گذشته تلاش کرده تا با ترکیبی از سامانه‌های کوتاه‌برد، میان‌برد و بلندبرد، آسمان این کشور را در برابر حملات احتمالی حفاظت کند.
این سامانه‌ها یا کاملا بومی‌سازی شده‌اند، یا نسخه‌هایی ارتقایافته از نمونه‌های خارجی هستند که با مهندسی معکوس در صنایع دفاعی ایران بازطراحی شده‌اند.
سامانه کوتاه‌برد «زوبین»
سامانه زوبین یک سامانه دفاع هوایی کوتاه‌برد است که برای رهگیری اهدافی مانند پهپادها، موشک‌های کروز و پرنده‌های کوچک در ارتفاع پایین طراحی شده است.
برد عملیاتی آن در حدود ۲۰ کیلومتر است. این سامانه با واکنش سریع و تحرک بالا، بخشی از لایه نخست دفاع هوایی را تشکیل می‌دهد، به‌ویژه برای حفاظت از سایت‌های حساس در برابر حملات غافلگیرکننده.
زوبین از جمله سامانه‌هایی است که در رزمایش‌های سپاه پاسداران مورد استفاده گسترده قرار گرفته است.
سامانه‌های میان‌برد «مرصاد» و «سوم خرداد»
سامانه مرصاد یک سامانه پدافندی میان‌برد است که بر پایه موشک‌های آمریکایی HAWK توسعه یافته، اما به‌صورت کامل بومی‌سازی شده است.
برد عملیاتی آن بین ۴۰ تا ۶۰ کیلومتر تخمین زده می‌شود. مرصاد با استفاده از رادارهای داخلی و موشک‌های شلمچه یا شاهین، توانایی هدف‌گیری جنگنده‌ها و برخی موشک‌های هدایت‌شونده را دارد.
سامانه سوم خرداد از پیشرفته‌ترین سامانه‌های میان‌برد ایران محسوب می‌شود. سوم خرداد از موشک Taer-2B بهره می‌برد و برد آن بسته به نوع هدف و شرایط بین ۵۰ تا ۱۰۵ کیلومتر اعلام شده است.
این سامانه توانایی ردیابی همزمان چند هدف و شلیک به آن‌ها را دارد و گفته می‌شود در طراحی آن به‌صورت خاص مقابله با پهپادهای مدرن، موشک‌های کروز و حتی برخی پرنده‌های رادارگریز در نظر گرفته شده است.
بر اساس گزارش اسرائیل رادار، سامانه سوم خرداد یکی از گزینه‌هایی بود که برای رهگیری پهپادهای اسرائیلی و پرنده‌های تهاجمی در حملات اخیر ایران استفاده شد، گرچه درباره میزان موفقیت آن اطلاعات دقیقی در دست نیست.
سامانه‌های بلندبرد «خرداد ۱۵» و «باور ۳۷۳»
سامانه پدافند هوایی خرداد ۱۵ یکی از سامانه‌های بلندبرد جمهوری اسلامی است که به‌منظور مقابله با تهدیدات هوایی پیشرفته طراحی شده است.
این سامانه در سال ۱۳۹۸ توسط وزارت دفاع رونمایی شد و بخشی از خانواده پدافندهای توسعه‌یافته بر پایه پروژه‌ای موسوم به «تلاش» به‌شمار می‌رود.
خرداد ۱۵ به رادار آرایه فازی پیشرفته مجهز است و توانایی رهگیری همزمان شش هدف هوایی را دارد.
موشک اصلی این سامانه، صیاد-۳ است که برای هدف‌گیری جنگنده‌های پرسرعت، پهپادهای پنهان‌کار و حتی موشک‌های کروز طراحی شده است.
برد عملیاتی آن بیش از ۱۰۰ کیلومتر اعلام شده و جمهوری اسلامی می‌گوید این سامانه قادر است با هواپیماهای رادارگریز نیز مقابله کند. با این حال، عملکرد آن در میدان نبرد واقعی هنوز به‌طور کامل تایید نشده است.
در این میان، واژه «تلاش» ممکن است با پهپاد تلاش که در دهه ۱۳۶۰ توسط صنایع هوایی قدس ساخته شده، اشتباه گرفته شود.
پهپاد تلاش (در دو مدل تلاش ۱ و تلاش ۲) یک پهپاد آموزشی و هدف تمرینی کوچک است که با سرعت حدود ۱۲۰ تا ۱۴۰ کیلومتر بر ساعت پرواز می‌کند و ربطی به سامانه پدافند «خرداد ۱۵» ندارد.
این اشتراک نام صرفا واژگانی است و نباید این دو سامانه را با یکدیگر اشتباه گرفت.
سامانه باور ۳۷۳ پرچمدار سامانه‌های پدافندی ایران است که از آن به‌عنوان رقیب بومی اس۳۰۰ روسی یاد می‌شود.
نسخه دوم آن یعنی باور ۳۷۳-۲ با استفاده از موشک‌های پیشرفته‌تر و رادارهای بهینه‌سازی‌شده، توانسته برد کشف و درگیری خود را به ۱۸۰ تا ۳۰۰ کیلومتر افزایش دهد.
گفته می‌شود این سامانه قابلیت رهگیری اهداف در ارتفاع بالا، هواپیماهای نسل پنجم، موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد و موشک‌های کروز را دارد.
جمهوری اسلامی می‌گوید در برخی پارامترها، باور ۳۷۳ عملکردی برابر یا حتی بالاتر از اس۳۰۰ دارد.
در جریان حملات اخیر اسرائیل گفته شد شماری از سامانه‌های باور در اطراف سایت‌های حساس همچون نطنز و فردو مستقر بودند، اما برخی از آن‌ها پیش از فعال‌سازی کامل، توسط پهپادهای اسرائیلی هدف قرار گرفتند.
فرماندهی رادارها
فرماندهی مرکزی پدافند هوایی ایران در اختیار قرارگاه خاتم‌الانبیا به‌عنوان بالاترین نهاد عملیاتی دفاع هوایی کشور قرار دارد و مسئول هماهنگی سامانه‌های پدافند ارتش و سپاه است.
در این ساختار، رادارهای بلندبردی مانند غدیر با بردی بیش از هزار کیلومتر نقش حیاتی در شناسایی زودهنگام تهدیدات دوربرد دارند و اطلاعات اولیه را برای هدایت سامانه‌های موشکی و هماهنگی میان واحدهای دفاع هوایی فراهم می‌کنند.
گفته می‌شود این رادارها اهداف متنوعی از جمله هواپیماهای رادارگریز، موشک‌های کروز و حتی ماهواره‌های کم‌ارتفاع را ردیابی می‌کنند.
جنگ الکترونیک
بر اساس گزارش اسرائیل رادار، در رزمایش‌هایی مانند «مدافعان آسمان ولایت»، جمهوری اسلامی سامانه‌های جنگ الکترونیک جدیدی را به‌کار گرفت تا «پرنده‌ها و موشک‌ها را کور کند»، اما جزییات عملیاتی آن‌ها کمتر روشن است.
عملیات شناسایی و تخریب اولیه سامانه‌ها
در آغاز حمله، اسرائیل با بهره‌گیری همزمان از پهپادهای انتحاری، جنگ الکترونیک و حملات سایبری، زیرساخت‌های کلیدی پدافند ایران را هدف قرار داد.
بر اساس گزارش موسسه مطالعات جنگ (ISW)، رادارهای هشدار سریع در نقاط حساسی مانند پایگاه راداری همدان و مراکز فرماندهی نزدیک سایت هسته‌ای فردو در همان ساعات اولیه از کار افتادند.
این اقدام باعث شد رصد لحظه‌ای حمله‌ها مختل شود و پدافند در برابر موج نخست حملات، دچار سردرگمی شود.
در ادامه، زیرساخت‌های فیزیکی پدافند نیز آسیب دیدند. شمار زیادی از لانچرهای سامانه سوم خرداد، موشک‌خانه‌ها و رادارهای غدیر منهدم یا فلج شدند، به‌طوری که توان جمهوری اسلامی برای پوشش دادن اهداف جدید به‌شدت کاهش یافت.
این زمینه‌سازی باعث شد که در موج دوم حمله، حدود ۲۰۰ فروند جنگنده و بمب‌افکن اسرائیلی بتوانند با حداقل مانع پدافندی وارد آسمان ایران شوند و به اهداف تعیین‌شده در نطنز، اراک، تهران و کرمانشاه حمله کنند.
سامانه‌های پدافندی پیشرفته مانند اس ۳۰۰ و باور ۳۷۳ نیز پیش از فعال‌سازی کامل، دچار آسیب جدی شدند و از میدان خارج شدند.
عملکرد پدافند ایران در برابر حمله: از آشفتگی تا ناکارآمدی
با آغاز حملات هوایی اسرائیل به خاک ایران، انتظار می‌رفت سامانه‌های پدافند هوایی که سال‌ها به‌عنوان ستون فقرات دفاع سرزمینی معرفی شده بودند، واکنشی موثر و قاطع از خود نشان دهند.
با این حال، روند وقایع و گزارش‌های بین‌المللی، تصویری متفاوت از آنچه رسانه‌های داخلی ترسیم می‌کردند، ارائه دادند.
در حالی که برخی رسانه‌های رسمی در ایران گزارش دادند «اکثر حملات اسرائیلی با موفقیت رهگیری شد»، منابع غربی و نظامی گفتند تعدادی از موشک‌ها، پهپادها و تسلیحات نقطه‌زن اسرائیلی از لایه‌های پدافندی عبور کردند و به اهدافی حیاتی در نطنز، کرمانشاه، اراک و شرق تهران اصابت کردند.
اکسیوس به نقل از سخنگوی ارتش اسرائیل نوشت «نیروی هوایی اسرائیل آزادی عملیاتی در آسمان تهران به دست آورد»؛ سخنی که معنای آن می‌تواند ضعف در ساختار یکپارچه پدافندی باشد.
همچنین منابعی چون فایننشال تایمز گزارش دادند سامانه‌های دفاعی در چند پایگاه پیش از فعال‌سازی، هدف قرار گرفته یا کور شده بودند.
جنگ الکترونیک: ضربه پیش‌دستانه به سامانه‌های شناسایی
یکی از ابعاد کلیدی حمله اسرائیل، استفاده وسیع از جنگ الکترونیک و پهپادهای انتحاری «هاروپ» بود.
این ابزارها پیش از ورود هواپیماهای اصلی، به شکل «موج اول» به پرواز درآمدند و با تخریب رادارهای هشدار اولیه و سامانه‌های فرماندهی، پدافند را عملا کور کردند.
تحلیل‌گران نظامی در اسرائیل رادار و گاردین اشاره کرده‌اند این شیوه حمله دقیقا بر مبنای تجربه نبردهای سایبری و هوایی در سوریه طراحی شده بود: نخست «فلج‌سازی راداری»، سپس «دستیابی به آسمان امن» برای جنگنده‌ها.
انفعال سامانه‌های پیشرفته اس ۳۰۰ و باور ۳۷۳
اس ۳۰۰ روسی و باور۳۷۳ ایرانی، دو سامانه دفاعی که جمهوری اسلامی بارها از آن‌ها به‌عنوان نقطه قوت خود نام برده، در جریان این درگیری، عملکرد چشم‌گیری از خود نشان ندادند.
رادارهای این دو سامانه پیش از فعال‌سازی مورد حمله قرار گرفتند، سیستم فرماندهی مرکزی دچار اختلال شد، و شبکه فرماندهی به‌دلیل تمرکز بالا و وابستگی به گره‌های ثابت، سریعا از کار افتاد.
در حالی‌که باور ۳۷۳ از نظر تئوریک می‌تواند با جنگنده‌های رادارگریز مقابله کند، در میدان واقعی زیر بار عملیات الکترونیک و اختلال مداوم، کارایی آن به‌شدت افت کرد.
مقایسه با پدافند اسرائیل؛ گنبد آهنین، لایه‌‌دار و جهانی
در سوی مقابل، پدافند هوایی اسرائیل که متکی به سامانه‌های متعددی همچون گنبد آهنین، فلاخن داوود و پیکان است، در هماهنگی کامل با سامانه‌های ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه و حتی عربستان سعودی عمل کرد.
در برابر حمله موشکی متقابل ایران که شامل بیش از ۲۰۰ موشک و پهپاد بود، پدافند اسرائیل توانست بیش از ۹۰ درصد تهدیدات را در آسمان رهگیری و نابود کند، زیرساخت‌های شهری و نظامی اسرائیل را به‌خوبی مورد حفاظت قرار دهد و در لحظه با پشتیبانی راداری ناوهای آمریکایی و پایگاه‌های هوایی در منطقه، پوشش دفاعی خود را چندلایه کند.
در حالی که ایران از نبود هماهنگی پدافندی، ضعف در تحرک و آسیب‌پذیری در برابر جنگ الکترونیک رنج می‌برد، اسرائیل از یک سامانه منسجم، واکنش‌پذیر و مبتنی بر داده‌پردازی لحظه‌ای بهره برد؛ مدلی که ایران هنوز فاصله زیادی تا آن دارد.
واکنش ایران؛ موشک و ضدحمله
ایران در پاسخ، شش موج توپخانه موشکی بالستیک علیه اسرائیل شلیک کرد که گفته می‌شود شامل حدود ۲۰۰ فروند موشک بوده است. برخی از این موشک‌ها موفق به عبور از سامانه‌های دفاعی شدند و خساراتی جزئی به مناطقی مانند تل‌آویو و ریشون لتسیون وارد کردند.
در پی تخریب پایگاه‌های موشکی از جمله پایگاه‌های تبریز و آمند، و نیز تلفات واردشده به نیروها و اختلال در عملکرد سامانه‌های پدافندی، شمار موشک‌های شلیک‌شده از رقم پیش‌بینی‌شده هزار فروند، به تنها ۲۰۰ فروند کاهش یافت.
همچنین اسرائیل از موشک‌های آمریکایی برای تقویت توانایی رهگیری خود استفاده کرد و جمهوری اسلامی به سناریوهای غیرمتعارف و دریایی مانند بستن تنگه هرمز یا حمله سایبری روی آورد.
چالش‌های ساختاری پدافند ایران
پدافند هوایی جمهوری اسلامی در ساختار فرماندهی و عملیاتی با چند ضعف کلیدی مواجه است.
نخست، تمرکز فرماندهی در قرارگاه خاتم‌الانبیا و چند نقطه محدود آسیب‌پذیری شدیدی ایجاد کرده است.
زمانی که رادارهای زمینی در موج نخست حملات اسرائیل هدف قرار گرفتند، اطلاعات و هماهنگی میان سامانه‌ها دچار اختلال جدی شد و سیستم مرکزی نتوانست واکنش سریع نشان دهد.
از سوی دیگر، بخش زیادی از سامانه‌های پدافند ایران ثابت یا نیمه‌ثابت هستند و تحرک بالایی ندارند.
نبود شبکه فرماندهی توزیع‌شده، بی‌سیم‌های امن و سامانه‌های ارتباطی سریع و مستقل موجب شده تا در شرایط حمله همزمان، توان جابه‌جایی و بازیابی سریع وجود نداشته باشد.
در حوزه جنگ الکترونیک نیز پدافند ایران توان رقابت با حملات اسرائیلی را نداشت. اگرچه رادارهایی مانند غدیر از برد بلند برخوردارند، اما در عمل و در برابر جنگ الکترونیک و پهپادهای اختلال‌زا، به‌سرعت از کار افتادند.
نبود تجهیزات ضدجمینگ (فناوری‌ها و اقداماتی که برای مقابله با اختلال در امواج رادیویی، سیگنال‌ها و سامانه‌های ارتباطی به کار می‌روند) و فقدان پاسخ‌دهی سریع، این ضعف را پررنگ‌تر کرد.
آیا پدافند جمهوری اسلامی شکست خورد؟
صرف‌نظر از تبلیغات رسانه‌ای داخل ایران روشن شده که هرچند ساختار پدافندی ایران پیچیده و چندلایه بود، اما در عمل ناکامل باقی ماند. سامانه‌هایی چون باور۳۷۳ و ۱۵ خرداد کاملا مورد آزمایش قرار نگرفتند.
سرکوب رادارهای هشدار سریع و مراکز فرماندهی به اسرائیل اجازه داد ورود گسترده‌ای به آسمان ایران داشته باشد.
پاسخ موشکی ایران نمادین اما ناکافی بود، به‌ویژه پس از هدف‌گیری ساختار موشکی خودش. همچنین چشم‌انداز بازسازی بهینه، نیازمند سرمایه‌گذاری کلان و تغییرات ساختاری اساسی است.
آنچه در راه است
حمله مستقیم و گسترده اسرائیل به ایران در ۲۳ خرداد نقطه عطفی در تاریخ جنگ پنهان دو کشور بود. این حمله نشان داد ساختار پدافندی ایران تاکنون به اندازه کافی چابک یا آماده نبوده است. همچنین ضعف در ترکیب رادار و سامانه فرماندهی، لایه‌ها را منفصل کرد.
اگر اسرائیل در حملات بعدی قصد داشته باشد توانایی‌های نظامی خود را بیشتر آزمایش کند، به‌احتمال زیاد بخش‌های گسترده‌تری از سامانه‌های پدافند هوایی ایران را هدف قرار خواهد داد.
در چنین سناریویی، چند محور کلیدی مطرح خواهد شد؛ از جمله آنکه اسرائیل احتمالا مانورهای بیشتری را با پشتیبانی جنگ الکترونیک جهت از کار انداختن رادارها و نابودی سامانه‌های پدافندی تلفیقی اجرا خواهد کرد.
سامانه‌های پدافندی ۱۵ خرداد و باور ۳۷۳ نیز در شرایط جنگی پیش‌ِرو احتمالا تحت آزمونی جدی قرار خواهند گرفت.
در چنین شرایطی، احتمال همکاری فنی جمهوری اسلامی با روسیه و چین برای ارتقای نسل جدید رادارها و موشک‌ها وجود دارد؛ همچنین ممکن است تلاش‌هایی برای ایجاد یک شبکه پدافندی منطقه‌ای با کشورهای هم‌پیمان صورت گیرد.