خوزه موخیکا، چریک سابق و رییس‌جمهوری پیشین اروگوئه که با خودرو فولکس‌واگن فرسوده‌اش رفت‌وآمد می‌کرد و اصلاحات پیشروانه‌اش شهرتی فراتر از مرزهای آمریکای جنوبی برایش به ارمغان آورد، در سن ۸۹ سالگی درگذشت.
خوزه البرتو موخیکا کوردانو که به‌خاطر صداقت و صراحت لهجه‌اش در میان مردم اروگوئه با لقب «پپه» شناخته می‌شد، از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ زمام دولت چپ‌گرای این کشور کوچک را که اقتصادی متکی به کشاورزی دارد در دست گرفت. او پس از آن‌که رای‌دهندگان را متقاعد کرد که گذشته رادیکالش دیگر به پایان رسیده، موفق به کسب اعتماد عمومی شد.
یاماندو اورسی، رییس‌جمهوری کنونی اروگوئه، در پیامی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «با اندوهی عمیق، درگذشت رفیق‌مان پپه موخیکا را اعلام می‌کنیم. سپاسگزاریم برای همه آنچه به ما بخشیدی و برای عشق عمیقی که به مردم داشتی.»
موخیکا در دوران ریاست‌جمهوری‌اش مواضعی لیبرال و پیشرو در قبال آزادی‌های مدنی اتخاذ کرد؛ از جمله امضای قوانینی برای قانونی‌سازی ازدواج همجنس‌گرایان و سقط جنین در مراحل اولیه بارداری، و حمایت از طرحی برای مجاز کردن فروش قانونی ماری‌جوانا. دو مورد نخست، تحولاتی بنیادین در آمریکای لاتین کاتولیک محسوب می‌شدند و مورد سوم در آن زمان در سطح جهان تقریبا بی‌سابقه بود.
کلودیا شینباوم، رییس‌جمهوری چپ‌گرای مکزیک، به همراه جمعی از رهبران منطقه‌ای در سوگ موخیکا پیام تسلیت فرستاد و نوشت: «درگذشت پپه موخیکای عزیزمان را عمیقا تسلیت می‌گوییم؛ الگویی برای آمریکای لاتین و سراسر جهان، به‌خاطر خرد، دوراندیشی و سادگی‌اش.»
موخیکا در طول دوره ریاست‌جمهوری‌اش از اسکان در اقامتگاه رسمی رییس‌جمهوری خودداری کرد و ترجیح داد در خانه ساده‌اش در حومه مونته‌ویدئو، پایتخت اروگوئه، که مزرعه گل کوچکی در آن داشت، زندگی کند.
او معمولاً لباس رسمی به تن نمی‌کرد و اغلب با همان فولکس‌واگن قدیمی‌اش در شهر رفت‌وآمد می‌کرد یا در رستوران‌های محلی در کنار کارمندان اداری ناهار می‌خورد.
موخیکا در گفت‌وگویی با خبرگزاری رویترز در مه ۲۰۲۴، در خانه‌ای با سقف حلبی که با همسرش سناتور سابق لوسیا توپولانسکی داشت، گفته بود که فولکس‌واگن قدیمی‌اش را هنوز نگه داشته و خودرو همچنان «در شرایط فوق‌العاده‌ای» است.
با این حال، او ترجیح می‌داد سوار تراکتورش شود که به گفته خودش «سرگرم‌کننده‌تر» بود و در آن «زمان برای فکر کردن» وجود داشت.
منتقدان، تمایل موخیکا به شکستن پروتکلها را زیر سؤال میبردند و اظهارات رک و گاه بیپروای او، گاه باعث می‌شد تحت فشار رقبای سیاسی و حتی همحزبیهای خود، ناچار به توضیح شود.
با این حال، سبک زندگی ساده و اندیشههای پیشروانه‌اش باعث محبوبیت گسترده موخیکا در میان مردم شد.
او در همان گفتوگو به رویترز گفت: «مشکل اینجاست که جهان را پیرها اداره میکنند؛ آنها فراموش کردهاند که وقتی جوان بودند، چگونه فکر میکردند.»
موخیکا خود در ۷۴ سالگی به ریاستجمهوری رسید و با وجود نگرانی برخی رای‌دهندگان درباره سن و گذشتهاش بهعنوان یکی از رهبران جنبش چریکی توپامارو در دهههای ۶۰ و ۷۰ میلادی، موفق شد با کسب ۵۲ درصد آرا انتخاب شود.
لوسیا توپولانسکی، شریک دیرینه زندگیاش، از همان دوران مبارزه در توپاماروها همراه او بود. آنها در سال ۲۰۰۵ ازدواج کردند و توپولانسکی بعدها از ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ بهعنوان معاون رییس‌جمهوری خدمت کرد.
پس از پایان دوره ریاستجمهوری، آنها همچنان در صحنه سیاسی فعال ماندند، بهطور منظم در مراسم تحلیف روسایجمهوری آمریکای لاتین حضور مییافتند و از نامزدهای سیاسی در اروگوئه، از جمله اورسی که در مارس ۲۰۲۵ به قدرت رسید، حمایت میکردند. آنها پرورش گل را در مزرعه کوچکشان متوقف کردند، اما همچنان سبزیجات میکاشتند و گوجهفرنگیهایی که توپولانسکی هر فصل با آنها ترشی میانداخت.
سالهای زندان
در شناسنامه خوزه موخیکا سال تولدش ۱۹۳۵ ثبت شده، اما خودش میگفت که این تاریخ اشتباه است و در واقع یک سال زودتر به دنیا آمده است. او دوران کودکیاش را «فقر آبرومندانه» توصیف کرده بود.
پدرش زمانی که او ۹ یا ۱۰ ساله بود از دنیا رفت. موخیکا از همان کودکی به مادرش در اداره مزرعه کوچکی که در آن گل میکاشتند و چند مرغ و گاو نگهداری میکردند، کمک می‌کرد.
در دورانی که علاقهمند به سیاست شد، جریان چپ اروگوئه ضعیف و پراکنده بود. او فعالیت سیاسی را در شاخه پیشرو حزب ملی، که یک حزب راستمیانه محسوب می‌شد، آغاز کرد.
در اواخر دهه ۶۰ به جنبش چریکی مارکسیستی توپامارو پیوست؛ گروهی که تلاش می‌کرد از طریق سرقت مسلحانه، آدمربایی سیاسی و بمبگذاری، دولت محافظهکار اروگوئه را تضعیف کند.
موخیکا بعدها گفت که هرگز کسی را نکشته، اما در چندین درگیری مسلحانه با نیروهای پلیس و ارتش شرکت داشته و در یکی از این موارد شش گلوله خورده است.
نیروهای امنیتی اروگوئه سرانجام بر توپاماروها غلبه کردند و در پی کودتای نظامی ۱۹۷۳ قدرت را به دست گرفتند. این کودتا آغاز ۱۲ سال دیکتاتوری در اروگوئه بود؛ دورهای که طی آن حدود ۲۰۰ نفر ربوده و کشته شدند و هزاران نفر زندانی و شکنجه شدند.
موخیکا نزدیک به ۱۵ سال را در زندان گذراند؛ بسیاری از این سالها در سلول انفرادی، در کف آبشخوری قدیمی برای اسبها که تنها همراهش مورچهها بودند. او دو بار موفق به فرار شد؛ یک بار با حفر تونلی که به خانه‌ای مجاور راه داشت. بعدها گفته بود که بزرگترین «اعتیاد»ش در آستانه ۹۰ سالگی، «صحبت با خود» بوده که آن را به دوران انزوا در زندان نسبت می‌داد.
با بازگشت دموکراسی به کشور سهمیلیونی اروگوئه در سال ۱۹۸۵، موخیکا آزاد شد و به عرصه سیاست بازگشت. او بهتدریج به چهرهای برجسته در جناح چپ بدل شد.
در دولت چپمیانه رییس‌جمهوری پیشین، تاباره واسکس، که بعدها جانشین او نیز شد (۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰)، بهعنوان وزیر کشاورزی خدمت کرد.
پایگاه اجتماعی او در میان چپگرایان بود، اما همزمان گفتگوهای مستمری با چهرههای جناح راستمیانه داشت. میگفت: «نمیتوانیم وانمود کنیم که در همه چیز توافق داریم. باید با آنچه هست کنار بیاییم، نه فقط با آنچه دوست داریم.»
او معتقد بود که مواد مخدر باید «تحت کنترل سختگیرانه دولت» از حالت جرمانگاری خارج شود و اعتیاد بهعنوان یک بیماری درمان گردد.
گفته بود: «من از مصرف مواد دفاع نمیکنم. اما نمیتوانم از ممنوعیتش هم دفاع کنم، چون حالا با دو مشکل روبهرو هستیم: اعتیاد که یک بیماری است، و قاچاق مواد که بدتر است.»
امید، تا واپسین لحظه
موخیکا حتی در دوران بازنشستگی نیز امیدوار باقی ماند.
پس از تشخیص ابتلا به سرطان، خطاب به جوانان گفت: «میخواهم به همه جوانها بگویم که زندگی زیباست، اما فرسودهات میکند و زمینات میزند.»
او افزود: «مهم این است که هر بار زمین خوردی، دوباره بلند شوی. اگر خشمی در وجودت هست، آن را به امید تبدیل کن.»
