«زن جوان و دریا»؛ خواستن و توانستن یک زن
زن جوان و دریا ساخته یواکیم رانینگ کارگردان نروژی که این روزها بر پرده سینماهای اروپا و آمریکاست، تصویری از قدرت یک زن در یک جامعه مرد سالار ارائه میکند.
زن جوان و دریا ساخته یواکیم رانینگ کارگردان نروژی که این روزها بر پرده سینماهای اروپا و آمریکاست، تصویری از قدرت یک زن در یک جامعه مرد سالار ارائه میکند.
فیلم داستان واقعی گرترود ادرل زن شناگری را روایت میکند که با اصرار و تحمل خطر، به اولین زنی تبدیل شده که کانال مانش یعنی فاصله فرانسه تا بریتانیا را شنا کرد. او موفق شد در سال ۱۹۲۶ فاصله بیست و یک مایلی را به تنهایی در چهارده ساعت و سی و یک دقیقه طی کند، زنی که به ملکه امواج معروف شد.
فیلم از یک داستان ساده در حوالی محل سکونت او آغاز میشود: جایی که گرترود به شدت بیمار و در حال مرگ است و از پنجره اتاق کشتیای را میبیند که صدها نفر به ویژه زنان در آن میسوزند چون شنا بلد نیستند. او حالش خوب میشود و مادرش برخلاف خواسته پدر قصاب او که دیدی بسته درباره زنان دارد، اصرار دارد که فرزندانش شنا یاد بگیرند. این سرآغاز عشق و علاقه گرترود به آب و پیروزیهای متعدد در مسابقات کوچک (از جمله برنده شدن هات داگ) است که سرانجام او را به تصمیم نهاییاش نزدیک میکند: گرترود با فیلمی خبری درباره مردی روبرو میشود که کانال مانش را شنا کرده و تصمیم میگیرد که او هم این کار را انجام دهد.
از اینجا فیلم شباهت بسیار زیادی به فیلم نایاد ساخته جیمی چین و الیزابت چای واسارهلی دارد که آن هم تلاش یک زن شصت ساله (دایانا نایاد با بازی تحسین شده آنت بنینگ) برای شنا بین کوبا تا فلوریدا را تصویر میکرد. نایاد که سال گذشته اکران شد، از جنبههای فمینیستی مورد توجه قرار گرفت و حالا مهمترین وجه زن جوان و دریا (کنایهای به نام اثر همینگوی: پیرمرد و دریا) هم تصویری فمینیستی از خواستههای یک زن است که به رغم مخالفت همگانی، از خانواده تا جامعه، با اراده و تلاش او به ثمر میرسد.
فیلم تصویری از محیط مردانه نیویورک در دهه بیست ارائه میدهد که کمتر دیده شده است: پلیسها در کنار آب میزان بیرون بودن پاهای دختران از زیر دامن را با خطکش اندازه میگیرند و اگر بیشتر از حد مجاز باشد آنها را دستگیر میکنند. در چنین محیطی یک دختر جوان به چیزی نمیاندیشد جز شنا کردن. اما پدرش حاضر نیست پول کلاسهای تمرین او را بدهد، در نتیجه با شخصیت قوی مادر روبرو هستیم که برای پیشبرد خواستههایش در برابر پدر میایستد. او خودش کار میکند تا خرج کلاسهای شنای دخترانش را بدهد و آنها را به خواستههایشان نزدیک کند. در این میان خواهر بزرگتر در ادامه سنتهای خانوادگی ضد زن، به اجبار شوهر داده میشود و از ازدواج با مردی که دوست دارد باز میماند، اما گرترود قویتر از آن است که به این سنتها تن دهد. در نتیجه سر میز شام زمانی که اعلام میکند قصد دارد کانال مانش را شنا کند و پدر با قطعیت میگوید: «نه!»، جواب او ساده است: او میگوید که کسب اجازه نکرده و فقط قصدش را با آنها در میان گذاشته است.
از سویی شخصیتهای مردی که قدرت را به دست دارند، از مسئول امور ورزشی تا مربی تحمیلی گرترود، جهانی مردانه را بر او تحمیل میکنند که در نهایت گرترود با جرأت و جسارت بر آن غلبه میکند. طبق نوشته پایانی فیلم و نمایش تصاویر واقعی، نیویورک بزرگترین استقبال تاریخاش از یک ورزشکار را برای گرترود تدارک میبیند.
فیلم اساساً با تلخی میانهای ندارد و تنها به شکلی کلاسیک تلاش یک شخصیت برای موفقیت را شکل میدهد. حتی با آن که مردان فیلم به شدت سنتی و ضد زن تصویر میشوند، اما در نهایت فیلم پدر گرترود را هم به کمک او میفرستد و در واقع همه چیز را مهیا میکند برای یک پایان خوش بدون تلخی و بدون شخصیت منفی.
از آنجا که تماشاگر از ابتدا پایان فیلم را میداند، فیلمساز راهکارهای دیگری را برای جذب و همراهی تماشاگر انتخاب میکند. ترسیم جهان زنانه و وحدت دو خواهر علیه جهان مردانه به مهمترین وجه فیلم تبدیل میشود که فیلم از اولین دقایق تا انتها حول و حوش آن میگردد. تلاش برای تصویری واقعی و قابل باور از نیویورک اوایل قرن بیستم وجه دیگری است که فیلم بر آن تأکید دارد. اما به مانند فیلمهای قبلی این فیلمساز با یک فیلم کاملاً متکی بر قواعد ژانر و سنتها روبرو هستیم که فیلمساز تلاشی برای نوآوری در آن نمیکند. به یک معنی زن جوان و دریا، فیلمی است کاملاً داستانگو مبتنی بر قواعد اولیه فیلمنامهنویسی که میخواهد تماشاگر عام را با داستان یک زن همراه کند، اما قدرت نفوذ در درون شخصیت و روایت پیچیده روانشناسانه را ندارد و از جهت روایت سینمایی هم الگویی از پیش تثبیت شده را ترجیح میدهد در حالی که میتوانست مثلاً با قضیه توهم، از توهم در بیماری در ابتدای فیلم تا توهم در انتهای فیلم زمانی که شناگر خسته در پنج مایل نهایی گم میشود، به عنوان یک فرصت استثنایی برای روایت بصری متفاوت استفاده کند.
نمایشگاه تابستانی آکادمی سلطنتی هنر اولین بار در سال ۱۷۶۹ برپا شد، یعنی درست یک سال پس از تأسیس این آکادمی توسط چارلز سوم. یکی از اهداف تأسیس این آکادمی، برپایی همین نمایشگاه سالانه بود تا هم به جوانان هنرمند فرصت تازهای بدهد و هم از طریق فروش آثار - که تا به امروز هم ادامه دارد- منبع درآمدی باشد برای مدارس هنری آکادمی.
حالا دویست و پنجاه و ششمین دوره این نمایشگاه در مرکز همیشگی آن یعنی خیابان پیکادلی لندن افتتاح شده و مثل هر سال میزبان آثار مختلفی از هنرمندان گوناگون است: از چهرههای شناخته شده نظیر انسلم کیفر، گئورگ بازیلیتز و تریسی امین تا هنرمندان جوان و کاملاً تازهکار که آثارشان برای اولین بار ارائه میشود.
اهمیت این نمایشگاه در این است که طی این مدت طولانی هر ساله بدون هیچ وقفهای بر پا شده و حتی جنگ جهانی دوم هم نتوانسته است آن را متوقف کند. مجموعهای از نقاشی، عکس، مجسمه، معماری و ویدئو همه یکجا گرد آمدهاند و گاه ارتباط برقرار کردن بین آثار مشکل به نظر میرسد. اما گردانندگان سعی دارند هر سال با یک تم مشخص، آثار گرد آمده را به شکلی به هم متصل کنند که البته کار بسیار مشکلی است. آن کریستوفر مجسمهساز عضو آکادمی که با همراهی کمیته آکادمی آثار این نمایشگاه را انتخاب کرده، «فصا ساختن» را تم این دوره میداند: «تلاش کردم ایده فضا ساختن را بشکافم؛ چه ایجاد فضا چه فضا را اشغال کردن. این میتواند به شکلهای مختلف تفسیر شود: فضا ساختن میتواند به باز بودن تعبیر شود، فضا ساختن برای یک کسی یا چیزی، یا فضا ساختن بین دو چیز. باور دارم که فضای بین دو چیز به اندازه چیزهایی که آنها را از هم جدا میکنند اهمیت دارد.»
این مفهوم قضا در بخش معماری برجستهتر میشود. دو سه غرفه از نمایشگاه به معماری اختصاص دارد و طرحهای صنعتی تا خانهسازی در قسمتهای مختلف این بخش جلب توجه میکند: اتاق کار، استودیوها، کارخانهها و محیطهای صنعتی در برابر مفهوم «فضا» بازسازی شدهاند و گردانندگان نمایشگاه از شلوغی این فضاها و آزارنده بودن آن هم بهره میگیرند تا بخشی از زندگی صنعتی معاصر را در جلوی تماشاگر بگذارند.
برای نمایشگاه امسال هنرمندانی چون آکروید و هاروی، ویوین بلاکت، دایانا کوپر وایت و اندرو پییر هارت دعوت شدهاند و برخی از اعضای اکادمی و اعضای افتخاری آن نظیر ران آراد، فرانک بوولینگ، مایکل کرگ مارتین، انسلم کیفر، کنراد شوکراس، کلر وودز و روز وایلی هم در این نمایشکاه شرکت کردهاند.
طبق معمول زیر هر اثر تنها یک شماره درج شده و نام هنرمند قید نشده است. برای یافتن نام هنرمند باید به کاتالوگ مراجعه کرد. به این ترتیب مخاطب نمایشگاه با مجموعهای از آثار مختلف در کنار هم روبرو می شود که در وهله اول نمیداند توسط چه کسی خلق شده است: یک هنرمند شناخته شده جهانی یا یک تازهکار که اثرش برای اولین بار به نمایش در میآید. این روش امکان توجه یکسان مخاطب را فراهم میکند، اما از طرف دیگر مجموعه بسیار شلوغی را شکل میدهد که تماشاگر در آن با ملغمه غریبی از آثار خوب و بد در کنار هم روبرو میشود که گاه به دلیل بزرگی نمایشگاه فرصت تماشای دقیق همه آنها را نمییابد.
در نمایشگاه امسال بیش از ۱۲۰۰ اثر عرضه شده است و ویژگی غالب آنها محافظهکاری است که انتقاد برخی از منتقدان بریتانیایی را برانگیخته است: آکادمی سلطنتی طی همه این سالها محافظهکاری خود را حفظ کرده و حالا در این نمایشگاه هم از آثاری با مایههای انتقادی، سیاسی و اجتماعی چندان خبری نیست. برعکس با آثار شبهبورژوایی روبرو هستیم که طی دو قرن و نیم طبقه مرفه و علاقهمندان به تابلوهای سنتی را به خود جلب کرده است. در نتیجه به طرز غریبی با مجموعهای از نقاشیهای سگ و گربه روبرو هستیم که برای نمایشگاهی با این اسم و رسم و این همه سال سابقه تاریخی غریب به نظر میرسد. باغهای خانگی و زندگی شهری مرفه بیخطرترین سوژههایی هستند که به طرز عجیبی در سرتاسر آثار منتخب دیده میشوند. حتی از تریسی امین، عضو آکادمی، آثاری به نمایش گذاشته شده که زنانگی و هنجارشکنیهای معمول جنسی در آنها دیده نمیشود، یعنی اساساً هنرمندی که به دلیل بیپروایی در استفاده از بدن خود و نشانههای زنانگی مثل خون در دوران قاعدگی شهره است، اینجا مغلوب فضای محافظهکار نمایشگاه شده است.
جز این مهمترین مشکل این نمایشگاه، به مانند سالهای قبل، به رغم تلاش برگزار کنندگان برای یافتن موضوعی واحد و چیدمانی بر اثر شباهتهای مضمونی، کنار هم قرار گرفتن آثاری است که به هیچ وجه با هم کنار نمیآیند، و هم از لحاظ ارزش هنری و هم سبک و سیاق بسیار با یکدیگر تفاوت دارند.
فیلمساز در گفتوگوهای مفصل، موفق به ثبت حرفهایی میشود که گوگوش پیشتر در گفتوگوها و مستندهای قبلی از گفتن آنها آشکارا حذر داشت.
در واقع مهمترین حسن فیلم از این جا نشأت میگیرد که فیلمساز با جلب اعتماد سوژه فیلمش و فراهم کردن موقعیتهای مناسب سعی دارد به ثبت حرفها و احساساتی بپردازد که گوگوش مثلاً در مصاحبه مفصل با هما سرشار یا مستندی که یک شبکه تلویزیونی درباره او پخش کرد، از آنها پرهیز داشته و در واقع از آنها گریخته است. اینجا اما با گوگوشی روبرو هستیم که بیپرواتر و سادهتر از همیشه درباره خودش حرف میزند. ابایی ندارد از درونیترین احساسات و غصههایش درباره از دست دادن دوران کودکی کامبیز( پسرش) حرف بزند یا تلاشاش برای برقراری رابطه با نوهاش (مایا، دختر کامبیز) را علنی کند (هر دو شخصیت را در فیلم میبینیم و این به صمیمیت فیلم میافزاید).
یا وقتی از دور شدن از ایران میگوید بغضاش را رها میکند و از سویی برای اولین بار نحوه خروجش از کشور را توضیح دهد، توضیحی که البته باز هم کامل نیست و گوگوش کماکان از توضیح کامل ماجرا خودداری میکند، اما اینجا- به گمانم برای اولین بار- از نقش «هدایت فیلم» در این ماجرا حرف میزند.
گوگوش در فیلم از رها کردن احساساتش پرهیزی ندارد. یکی از این موارد زمانی است که درباره لحظه ترک ایران سخن میگوید و بغض میکند:«از مملکتم جدا شدم.» بعد ساکت میماند و دوربین منتظر میماند تا او آرام اشک بریزد. یا روایت کودکی و ازدواجش و مشکلات مربوط به این دو موضوع (از جمله «زن بابای» خشن کلاسیک یا نوع رفتار همسر اولش) را با زبان شیرینی تعریف میکند و ابایی ندارد که بگوید برای جدا شدن از همسر اولش از هویدای نخست وزیر کمک گرفته است.
وقایع پس از انقلاب و دستگیری او برای مدت ۲۷ روز در اداره منکرات هم اینجا مفصلتر توضیح داده میشود، از جمله این که به شکل توهینآمیزی درباره بازیاش در فیلم در امتداد شب از او پرسیدهاند و این که «از بازی در آن فیلم خجالت نمیکشی؟!» او میگوید پس از آزادی تصمیم میگیرد«گوگوش را گردن بزند و بکشد.» او برای بیست و یک سال تبدیل به یک شهروند عادی میشود، بی آن که حتی برای آواز خواندن تمرینی داشته باشد. در نتیجه اینجا توضیح میدهد که چطور بعد از بیست و یک سال زمانی که به روی صحنه میرود، تمام تنش میلرزد.
همه داستانهای زندگی گوگوش به طرز جذابی با وقایع ایران در هم تنیده میشوند، یعنی فیلم در عین حال که درباره گوگوش و زندگی و دنیای او توضیح میدهد، رابطه سیاست(چیزی که گوگوش میگوید در زمان شاه علاقهای به آن نداشته) با زندگی یک هنرمند در ایران را هم میکاود. به این ترتیب فیلم در بخشهای کوتاهی هم به طور کامل از گوگوش جدا میشود (که شاید نیازی به آن ندارد؛ حداقل برای تماشاگر ایرانی) و مثلاً به سرنوشت دیگر همکاران او میپردازد یا پرترههایی از کشتهشدگان جنبش زن، زندگی، آزادی را به نمایش میگذارد که البته تمام فیلم هم به شکلی با این جنبش پیوند میخورد. شروع فیلم با کنسرت گوگوش در فرانکفورت است که درست چند روز بعد از مرگ مهسا امینی در حال برگزاری است و گوگوش غمزده با صدایی گرفته از این ماجرا میگوید. پیشتر در پشت صحنه او را میبینیم که بیآن که متوجه دوربین باشد (یا حتی ما صدایش را به طور واضح بشنویم) میگوید:«چه جوری بخونم؟»
بعدتر فیلمساز، گوگوش را در تظاهرات زن، زندگی، آزادی در لس آنجلس دنبال میکند و ضبط ترانهای درباره این جنبش هم به بخش مهمی از این فیلم بدل میشود که در آن هنرمندان دیگری هم به او میپیوندند و همراهیاش میکنند.
جدای از ارتباط هوشمندانه وقایع سیاسی ایران و زندگی گوگوش، با متریال آرشیوی فوق العادهای روبرو هستیم که برخی از آنها بسیار کم دیده شدهاند، از جمله آوازخوانی گوگوش در تولد رضا پهلوی بسیار جوان، بخشهایی از فیلمهای گوگوش با کیفیتهای عالی و همین طور عکسهای او در سنین مختلف که با ترکیب آرشیو خصوصی خود گوگوش با چندین آرشیو عمومی دیگر فراهم شدهاند.
میماند پایان فیلم و سوال انتهایی فیلمساز که ای کاش کارگردانی که هیچگاه صدایش را در طول فیلم نمیشنویم، حالا با این سؤال تکراری در انتها («پیام شما چیه؟») وارد فیلم نمیشد و اجازه میداد که فیلم با همین ریتم درستاش به پایان برسد.
