سیل در بهار، بحران آب در تابستان

چرا با وجود بارش‌های شدید و گاه سیل‌آسا در زمستان و اوایل بهار، ایران تابستانی گرم را پیش رو خواهد داشت؟

با سپری شدن پاییزی که میزان بارش به‌طور میانگین ۵۰ درصد از میزان بلند مدت آن کمتر بود، ایران سال آبی (از اول مهر ۱۴۰۲ تا پایان شهریور ۱۴۰۳) خشکی را پشت سر گذاشت و پیش‌بینی‌های که در رابطه با بارش سیل‌آسا در پاییز شدە بود، نقش بر آب شد.

مقامات جمهوری اسلامی ایران برای تامین آب اواخر بهار و تابستان ۱۴۰۳ به شدت نگران بودند. این نگرانی در حدی بود که تئوری توطئه ابردزدی هم در سطح جامعه و هم در سوشیال‌مدیا به سرعت گسترش یافت و حتی نباریدن باران و کمبود منابع آب را به دشمن و کشورهای همسایه نسبت دادند.

دولتمردان بر طبل تغییر اقلیم کوبیدند و هر نوع کمبود آب را به شرایط تغییریافته آب و هوایی نسبت دادند. خشکسالی را تنها از بعد هواشناسی برای مردم تفسیر کردند و صحبتی از خشکسالی‌های انسان‌محور از جمله خشکسالی هیدورولوژیکی، به میان نیامد.

بارش‌های شدید و گاه سیل‌آسا در زمستان و اوایل بهار به داد مقامات ناامید رسید و موضوع ترسالی و پایان خشکسالی از سوی برخی از مسوولان مطرح شد. حتی تغییر جزئی سطح آب دریاچه ارومیه به دلیل بارش‌ها سبب شد سخنگوی دولت با افتخار از احیای دریاچه ارومیه در دولت سیزدهم سخن بگوید.

آیا خشکسالی در ایران به پایان رسید؟

نظر به این‌که کشور ایران در کمربند بیابانی نیمکره شمالی واقع شده است و قسمت عمده آن تحت تسلط سلول‌ها‌ی پرفشار مجاور حاره‌ای قرار دارد، اغلب وسعت آن را مناطق خشک و نیمه‌خشک تشکیل می‌دهد. این مناطق ویژگی‌های خاصی از جمله متغیر بودن وضعیت رطوبت و بارندگی، اختلاف درجه حرارت در شب و روز خصوصا در مناطق خشک و بارش به صورت رگبار را دارند.

این‌که در ایران بارندگی شدید و سیل‌آسا داشتە باشیم، پدیدە عجیب و دور از انتظاری نیست. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی عنوان کرده که حدود ۴۵۰۰ سیلاب در ۱۰ سال اخیر در ایران ثبت شده است. آمارها حاکی از آن است کە تنها در استان اصفهان که منطقه‌ای نسبتا خشک است، از سال ۱۳۳۰ تاکنون بالغ بر ۲۲۰ مورد سیل داشته‌ایم.

علی‌رغم این حجم از سیل و سیلاب در ایران، مشکل آب سال‌هاست باقی‌ست و در تابستان، اغلب مناطق ایران با بحران کم‌آبی مواجه می‌شوند. برخی از مناطق ایران از جمله تهران، سمنان، خراسان رضوی، قزوین، گیلان، زنجان، البرز و فارس حتی بعد از بارش‌های اخیر هنوز با شرایط طبیعی فاصله دارند و ترس از بحران آب در تابستان، مقامات را به واکنش واداشته است.

احد وظیفه، رییس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی کشور، با تأکید بر این‌که نگرانی‌هایی از بروز کم‌آبی در برخی از استان‌ها در تابستان ۱۴۰۳ وجود دارد، گفته است: «به نظر می‌رسد برای فصل گرم امسال باید نگران تأمین منابع آبی این استان‌ها باشیم، به‌خصوص که مقدار بارش‌های تجمعی این استان‌ها در سال آبی جاری به ۳۶ تا ۴۴ درصد پایین‌تر از شرایط نرمال رسیده است.»

بە نقل از ایسنا در رابطه با تهران، مدیر کل هواشناسی استان تهران گفته از ابتدای سال زراعی جاری (اول مهرماه ۱۴۰۲) تا ۱۶ اردیبهشت، در استان تهران به‌ صورت پهنه‌ای ۱۴۷ میلیمتر بارش داشته‌ایم. این در حالی‌ست که میانگین بلند مدت بارش ۲۳۷ میلی‌متر است. بنابراین تهران ۹۰ میلی‌متر معادل با ۳۸ درصد نسبت به شرایط عادی بارش کمتری دریافت کرده است.

آبخوان‌ها در بحران

برداشت از آب‌های تجدیدپذیر در ایران در برخی از حوضه‌های آبریز کشور گاه به ۱۰۰ درصد هم می‌رسد؛ در حالی که طبق استاندارد سازمان ملل، برداشت بیش از ۴۰ درصد از منابع آب تجدید‌پذیر خطرناک است و عواقب جبران‌ناپذیری از جمله خشک شدن تالاب‌ها، بیابان‌زایی، فرونشست زمین و بحران گرد و غبار را در پی خواهد داشت.

برابر برخی از آمارها بیش از ۸۰ درصد آب تجدیدپذیر در ایران توسط بخش کشاورزی برداشت می‌شود که ۵۰ درصد آن از منابع آبی زیرزمینی تامین می‌شود. برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی سبب شده کسری سالانه به حدود ۱۰ میلیارد متر مکعب برسد. برخی از آمارهای غیر رسمی صحبت از بالای ۲۰۰ میلیارد متر مکعب کسری تجمعی آبخوان‌ها می‌کنند. این میزان از کسری آبخوان‌ها حکایت از خشکسالی هیدرولوژیک شدید می‌کند. این وضعیت، اغلب دشت‌های ایران را معرض فرونشست شدید قرار داده که در بعضی از مناطق نرخ آن به بالای ۲۰ سانتی متر در سال هم رسیدە است. برابر استاندارد جهانی، فرونشست بالای چهار میلی‌متر در سال نشان از بحران دارد.

سیلاب‌های اخیر به جای تهدید در صورت اجرای طرح‌های آبخوان‌داری می‌توانست فرصتی برای تغذیه سفره‌های آبی زیر زمینی باشد اما بیشتر آ‌ن‌ها اکنون از دسترس آبخوان‌ها خارج شده‌اند. برای نمونه، محمدجواد عسکری، رییس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی در رابطه با سیل اخیر سیستان و بلوچستان گفته نزدیک به دو میلیارد متر مکعب آب، در بارش‌های اخیر جنوب استان به دریا سرازیر شده است.

تابستانی سخت در راە است

با توجه به این که مصرف آب در ایران بسیار بالا و گاه سه برابر میانگین جهانی است و نظر به‌این‌که از اواخر بهار با افزایش شدید درجه حرارت مواجه هستیم و در چند سال اخیر هم شاهد افزایش دو درجه سانتی‌گراد نسبت به میانگین بلند مدت بودەایم، میزان تبخیردر تابستان به شدت افزایش می‌یابد و برخی از تالاب‌ها از جمله دریاچه ارومیه در آستانه خشکی قرار می‌گیرند. در برخی مناطق هم ممکن است با جیره بندی آب مواجه شویم. به همین دلیل تابستانی بدون بحران آب دور از تصور است.

مدیریت منابع آب در ایران می‌بایست با توجه به ویژگی‌های اقلیمی حوضه‌های آبریز باشد. به روند تغییرات آب و هوایی هم باید نگاە ویژه داشت. اما نه تنها این امر مهم انجام نمی‌شود و حتی بارگذاری بیشتر، از جمله از طریق توسعه زمین‌های کشاورزی در دستور کار دولت است، بحران آب در ایران در هر شرایطی، با یا بدون بارش، ادامه خواهد داشت.

این نکته را هم نباید از چشم دور نگه داشت که فارغ از مدیرت بحران آب در سال‌های پربارش، بارندگی‌های بهاره در زاگرس سبب گسترش علف‌های زودرس می‌شوند که این علف‌ها با آغاز فصل گرم،خشک می‌شوند و به آسانی آتش می‌گیرند و همین موضوع احتمال گسترده شدن آتش‌سوزی جنگل‌ها را بیشتر می‌کند.

اگر جنگل‌های زاگرس برای حاکمیت مهم است، می‌بایست از هم اکنون به فکر اطفای حریق و مونیتورینگ مدوام این جنگل‌ها باشد.