جمهوری اسلامی شاید در حال حاضر به‌دنبال قطع کامل جی‌پی‌اس نباشد، اما با سرمایه‌گذاری در اختلال‌های هدفمند و استفاده از سامانه جایگزینی بِی‌دو محصول چین، تلاش می‌کند وابستگی خود به این فناوری آمریکایی را کاهش دهد؛ رویکردی که بخشی از استراتژی جنگ نامتقارن جمهوری اسلامی است.
بر اساس گزارش‌های عمومی و رسمی منتشر شده، جمهوری اسلامی در سال‌های اخیر یکی از منابع مداخله در سامانه جی‌پی‌اس منطقه‌ای بوده است اما این اختلال‌ها در روزها و هفته‌های گذشته به اوج خود رسیده است.
تیم‌راستی‌آزمایی ایران‌اینترنشنال در این گزارش به بررسی ابعاد مختلف اختلال‌ها در سیستم‌های ناوبری در ایران پرداخته و تلاش کرده تا تصویری جامع از چند و چون آنچه به عنوان بخشی از جنگ الکترونیک در منطقه نامیده می‌شود ارائه دهد.
چرا دولت‌ها در سیگنال جی‌پی‌اس مداخله می‌کنند؟
در کنار ایران، روسیه، چین و کره‌شمالی نیز از پیشگامان اختلال در جی‌پی‌اس با استفاده از جمینگ و اسپوفینگ شناخته می‌شوند؛ فناوری‌هایی که بخشی از تاکتیک‌های جنگ نامتقارن به‌شمار می‌روند.
در جریان اعتراضات سراسری در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۴۰۱، نهادهای امنیتی جمهوری اسلامی به‌طور همزمان دست به قطع اینترنت، اختلال در جی‌پی‌اس و تضعیف سیگنال‌های ارتباطی زدند.
همان‌زمان کاربران از اختلال در اپلیکیشن‌های مسیریابی مانند «ویز» و «گوگل‌مپ» خبر دادند. این دست از اختلال‌های محلی، معمولا برای محدود کردن جابه‌جایی معترضان یا کاهش هماهنگی آنها صورت گرفته است.
در جنگ‌های مدرن، نیروهای نظامی به‌صورت محلی اقدام به ایجاد انواع اختلال در داده‌های ماهواره‌ای می‌کنند تا استفاده دشمن از جی‌پی‌اس برای هدایت موشک‌ها، پهپادها و نیروهای زمینی جلوگیری کنند.
گزارش‌ها نشان می‌دهد روسیه در سال ۲۰۱۷ به‌طور عمدی سیگنال‌های جی‌پی‌اس را در دریای سیاه دچار اختلال کرده است.
در سال‌های اخیر نیز در سواحل شرقی مدیترانه، اختلال‌های گسترده‌ای ثبت شده که کارشناسان منشا آن را اسرائیل می‌دانند.
چین نیز از چنین تاکتیک‌هایی در مناطق حساس امنیتی، به‌ویژه اطراف تایوان و جزایر استراتژیک خود استفاده کرده است.
آمریکا در گذشته برای اهداف امنیتی، به‌طور عمدی دقت جی‌پی‌اس غیرنظامی را با استفاده از قابلیت «دسترسی انتخابی» کاهش می‌داد تا دشمنان به اطلاعات دقیق موقعیت دسترسی نداشته باشند اما این قابلیت در سال ۲۰۰۰ از سوی دولت آمریکا غیرفعال شد.
جمینگ چیست و چه تفاوتی با اسپوفینگ دارد؟
در سیستم‌های مکان‌یابی مانند جی‌پی‌اس، تلفن‌ها، کشتی‌ها، هواپیماها و سامانه‌های نظامی از سیگنال‌هایی استفاده می‌کنند که از ماهواره‌ها به زمین فرستاده می‌شوند.
این سیگنال‌ها بسیار ضعیف هستند و اگر کسی در نزدیکی گیرنده (مثلا یک موبایل یا هواپیما) امواج قوی‌تر در همان فرکانس پخش کند، گیرنده دیگر نمی‌تواند سیگنال اصلی را تشخیص دهد. به این عمل جمینگ جی‌پی‌اس می‌گویند.
اسپوفینگ یا جعلی‌سازی، نوعی پیشرفته‌تر از جمینگ است که در آن سیگنال‌های تقلبی ولی شبیه سیگنال اصلی فرستاده می‌شود، به طوری که گیرنده فکر کند در جای دیگری قرار دارد.
دولت‌ها معمولا برای حفاظت از مراکز حساس یا رویدادهای مهم، به‌صورت محلی، میدان‌های جمینگ یا «حباب‌های اسپوفینگ» ایجاد می‌کنند تا از پرواز پهپادها یا حملات هدایت‌شونده جلوگیری شود.
جمینگ نظامی جمهوری اسلامی در مناطق درگیری
در طول جنگ ۱۲ روزه، ایران‌اینترنشنال به پیام‌های بسیاری از سراسر کشور درباره قطع اینترنت و اختلال در سیستم‌های جی‌پی‌اس دریافت کرد.
پیش از آغاز درگیری‌ها گزارش شد که روزانه بین ۹۷۰ تا هزار و ۱۰۰ کشتی در خلیج فارس، تنگه هرمز و دریای عمان با اختلال در جی‌پی‌اس روبه‌رو شده‌اند؛ این آمار در ۲۵ خرداد، روز سوم جنگ، به هزار و ۱۵۵ کشتی رسید.
در یک حادثه، دو نفتکش فرانت‌ایگل و آدالین شبانه با یکدیگر برخورد کردند و بازرسان احتمال دادند که جمینگ جی‌پی‌اس عامل خطای ناوبری بوده است.
پس از آن شرکت‌های کشتیرانی مجبور شدند مسیرها و برنامه‌های خود را تغییر دهند و از عبور شبانه خودداری کنند، که موجب ازدحام در یکی از مسیرهای حیاتی تجارت جهانی شد.
پیش از آن دولت آمریکا مرداد ۱۳۹۸ به جمهوری اسلامی هشدار داده بود که از ارسال پارازیت روی کشتی‌های تجاری که از تنگه هرمز می‌گذرند، خودداری کند.
اسپوفینگ و خطر آفرینی در مسیرهای هوایی
گزارش‌هایی از پاییز ۲۰۲۳ نشان می‌دهد که هواپیماهای مسافربری در حال عبور از حریم هوایی ایران دچار اسپوفینگ جی‌پی‌اس شده‌اند.
به گفته نهادهای رصد هوانوردی، بر اثر این مداخله جدی، دست‌کم ۲۰ هواپیمای مسافربری و خصوصی از مسیر خارج شدند.
در این عملیات سیگنال‌های جعلی از ایستگاه‌های زمینی پخش می‌شدند و آن‌قدر قوی بودند که سیگنال‌های واقعی جی‌پی‌اس را تحت‌الشعاع قرار دادند.
این اسپوفینگ‌ها طوری طراحی شده بودند که خلبان‌ها تا مدتی متوجه انحراف خود از مسیر نمی‌شدند. در یکی از موارد، خدمه یک بوئینگ ۷۷۷ که به‌شدت از مسیر منحرف شده بود، از برج مراقبت بغداد پرسید: «الان کجاییم و ساعت چنده؟»
عملیات تسخیر پهپاد آمریکایی با اسپوفینگ در سال ۲۰۱۱
در دسامبر ۲۰۱۱، جمهوری اسلامی اعلام کرد که یک پهپاد پیشرفته جاسوسی آمریکا آر-کیو سنتینال ۱۷۰، را با دستکاری سیگنال جی‌پی‌اس به زمین نشانده است.
مقام‌های تهران گفتند با «اسپوفینگ» سیگنال جی‌پی‌اس پهپاد، آن را فریب داده‌اند تا در خاک ایران فرود بیاید.
مقام‌های آمریکایی علت را نقص فنی عنوان کردند، اما سالم بودن کامل پهپاد و فرود بی‌حادثه آن تا حدی به ادعای ایران اعتبار بخشید.
یک هفته بعد باراک اوباما، رییس‌جمهوری وقت آمریکا، از جمهوری اسلامی خواست تا این پهپاد را پس بدهد. اتفاقی که هرگز نیافتاد.
جمهوری اسلامی در سال‌های بعد با الهام از آنچه در این نبرد الکترونیک بدست آورده بود، برای ساخت مدل‌های مشابه تلاش کرد.
از سیستم ناوبری جی‌پی‌اس چه می‌دانیم؟
سامانه موقعیت‌یاب جهانی (جی‌پی‌اس) متعلق به دولت ایالات متحده آمریکاست و از سوی نیروی فضایی وابسته به وزارت دفاع این کشور اداره می‌شود.
مدیریت این منظومه ماهواره‌ای در اختیار مرکز کنترل نیروی فضایی آمریکا واقع در پایگاه نیروی فضایی شریور در ایالت کلرادو است.
جی‌پی‌اس از یک شبکه ماهواره‌ای در مدار میانی زمین (MEO) در فاصله ۲۰ تا ۳۵ هزار کیلومتری استفاده می‌کند.
این سامانه برای عملکرد پایه خود به حداقل ۲۴ ماهواره فعال در شش صفحه مداری (هر صفحه شامل چهار ماهواره) در ارتفاع بیش از ۲۰ هزار کیلومتری از سطح زمین طراحی شده است تا در هر زمان، دست‌کم چهار ماهواره از هر نقطه روی زمین قابل مشاهده باشند.
سیگنال‌های جی‌پی‌اس به‌طور جهانی برای همه کشورها و کاربران در دسترس‌اند، اما کنترل کامل زیرساخت‌ها، ماهواره‌ها و تنظیمات سیگنال در دست ارتش آمریکا است.
چنین قابلیتی باعث شده کشورهایی همچون چین، روسیه و حتی ایران، از اتکا به جی‌پی‌اس به عنوان وابستگی ناامن به یک ابزار کلیدی که در کنترل «دشمن» است، یاد کنند.
کشورهای دارای سامانه مستقل ناوبری ماهواره‌ای جهانی
اتحادیه اروپا، سامانه ناوبری گالیلئو (Galileo) را با کنترل غیرنظامی طراحی کرده که خدمات جهانی با دقت بالا ارائه می‌دهد. تا اوایل دهه ۲۰۲۰، این سامانه صاحب ۲۴ ماهواره عملیاتی (به‌علاوه ذخیره‌ها) در مدار شده و در حال دستیابی به ظرفیت کامل عملیاتی است.
روسیه دارای یک سامانه ناوبری به نام گلوناس (GLONASS) است که با بیش از ۲۴ ماهواره، پوشش جهانی فراهم می‌کند.
چین یک سامانه ناوبری ماهواره‌ای به نام بیدو (BeiDou) را از سال ۲۰۲۰ در سطح جهانی فعال کرده است که اکنون ۳۵ ماهواره دارد. خدمات غیرنظامی این سامانه رایگان و آزاد است اما خدمات رمزنگاری‌شده نظامی نیز ارائه می‌دهد.
علاوه بر این سامانه‌ها، هند یک سامانه ناوبری منطقه‌ای با نام ناویک (NavIC) شامل هفت ماهواره ساخته و می‌تواند مناطق اطراف این کشور را تا شعاع تقریبی هزار و ۵۰۰ کیلومتر پوشش می‌دهد.
ژاپن نیز یک سامانه منطقه‌ای با چهار ماهواره به نام «سامانه شبه-سمت‌الراسی» (QZSS) طراحی کرده که به‌عنوان یک سامانه تقویتی عمل کند.
آیا نشانه‌ای از تلاش ایران برای استفاده از سامانه‌های جایگزین همچون بیدو وجود دارد؟
محمد کشاورز زاده، سفیر جمهوری اسلامی ایران در پکن اسفند ۱۳۹۹ اعلام کرده بود که چین سیستم موقعیت‌یاب جهانی جدید خود با نام بیدو را در اختیار ایران قرار خواهد داد.
مرکز بلفر هاروارد، همان سال در گزارشی نوشت ایران از سال ۱۳۹۴ با چین تفاهم‌نامه‌ای درباره سامانه بیدو امضا کرده که شامل ایستگاه‌های زمینی و مرکز داده فضایی است، اما تا زمان تنظیم گزارش، شواهد دقیقی از استفاده ایران از این سامانه منتشر نشده است.
حتی احسان چیت‌ساز، معاون وزیر ارتباطات، ۲۱ روز پس از پایان جنگ ۱۲ روزه، سه‌شنبه ۲۳ تیر از تدوین برنامه‌ای برای انتقال خدمات مکان‌یابی از جی‌پی‌اس به سامانه ماهواره‌ای بیدو چین خبر داد و تاکید کرد که در جریان مذاکرات ایران و چین، یکی از محورهای اصلی توافق، بهره‌گیری از ظرفیت این منظومه چینی برای موقعیت‌یابی دقیق در ایران بوده است.
به گفته چیت ساز، جمهوری اسلامی در حال تدوین برنامه‌ای است تا بخشی از خدمات مکان‌محور کشور – در حمل‌ونقل، کشاورزی، اینترنت اشیا – به‌تدریج از جی‌پی‌اس به سمت بیدو مهاجرت کند.»
در نبود اطلاعات موثق نمی‌توان گمانه‌زنی دقیقی انجام داد، اما این احتمال وجود دارد که تهران برخی از تجهیزات نظامی به ویژه موشکی خود را مستقل از جی‌پی‌اس و وابسته به بیدو به‌روزرسانی کرده باشد.
موانع جایگزین کردن جی‌پی‌اس با سامانه‌های دیگر چیست؟
هر کشوری با کنار گذاشتن جی‌پی‌اس، از اکوسیستم جهانی آن جدا می‌شود. اپلیکیشن‌ها، پلتفرم‌ها و سرویس‌ها بر پایه جی‌پی‌اس طراحی شده‌اند و نبود آن به منزله انزوای تکنولوژیک و کاهش بهره‌وری است.
استفاده از سامانه یک کشور شریک، مانند بیدو چینی، مستلزم سرمایه گذاری بر روی تجهیز گسترده «سامانه ناوبری بلندمدت پیشرفته» (eLoran) و زیرساخت‌هایی بر روی زمین است؛ فرایندی پر هزینه و زمان‌بر.
برای کاربران غیرنظامی، مانند گوشی‌های هوشمند، سیستم‌های ناوبری خودرو، ناوگان هوایی و دریایی نیز نیاز به تغییرات گسترده سخت‌افزاری وجود دارد و این به معنای یارانه دادن یا اجبار تولیدکنندگان به تغییر محصولات است.
پیامدهای قطع آنی و همیشگی جی‌پی‌اس
قطع ناگهانی جی‌پی‌اس برای مردم عادی پیامدهای فوری و گسترده‌ای دارد، چرا که بسیاری از خدمات روزمره مانند مسیریابی، تاکسی‌های اینترنتی، سفارش غذا و اپلیکیشن‌های مکان‌محور به‌طور مستقیم به این سامانه وابسته‌اند.
قطع جی‌پی‌اس بدون جایگزین مناسب، زندگی روزمره کاربران را مختل می‌کند؛ مسیریابی، تماس‌های اضطراری و خدمات آنلاین دچار اختلال می‌شوند و نارضایتی عمومی افزایش می‌یابد و صنایع حیاتی مانند هواپیمایی، حمل‌ونقل، برق و مخابرات با تاخیر، خطا یا توقف سرویس روبه‌رو می‌شوند.
