زنان به‌طور میانگین عمر طولانی‌تری نسبت به مردان دارند و در برابر زوال شناختی ناشی از کهولت سن مقاوم‌تر هستند. اکنون پژوهشگران به یافته‌ای شگفت‌انگیز درباره نقش کروموزوم X «خاموش» دست یافته‌اند که می‌تواند پرده از این راز بردارد؛ پدیده‌ای که تا امروز نقش آن نادیده گرفته شده بود.
به گزارش نشریه نیچر، یک پژوهش تازه بر روی موش‌ها و جسد انسان نشان می‌دهد ژن‌های محافظتی در کروموزوم X زنان با افزایش سن فعال‌تر می‌شوند و از مغز در برابر زوال شناختی محافظت می‌کنند.
در این مطالعه که اخیرا در مجله ساینس ادوَنسِز منتشر شده، محققان دریافته‌اند که با افزایش سن، بیان ژن‌ها در کروموزوم به اصطلاح «خاموش» X، در سلول‌هایی به نام هیپوکامپ مغز فعال می‌شوند. این بخش از مغز نقشی کلیدی در یادگیری و حافظه دارد.
دوز مضاعف
سلول‌های جنس ماده به‌طور طبیعی دارای دو کروموزوم X هستند، یکی از مادر و دیگری از پدر. در مقابل، سلول‌های جنس نر یک کروموزوم X و یک کروموزوم Y دارند.
در مراحل اولیه رشد، یکی از دو کروموزوم X در سلول‌های ماده غیرفعال می‌شود، به این صورت که با لایه‌ای از پروتئین‌ها و مولکول‌های RNA پوشیده می‌شود که از بیان ژن‌های آن جلوگیری می‌کند.
دانشمندان باور دارند در این فرآیند غیرفعال‌سازی، انتخاب اینکه کدام کروموزوم «خاموش» شود، کاملا تصادفی است.
برای بررسی این فرضیه، محققان با افزایش بیان یکی از ژن‌های کلیدی به نام پی‌ال‌پی وان (Plp1) در هیپوکامپ موش‌های بالغ هر دو جنس، بهبود قابل توجهی در توانایی‌های شناختی آن‌ها مشاهده کردند که با سنجش عملکردشان در پیمایش مارپیچ به اثبات رسید.
ژن پی‌ال‌پی وان مسئول تولید بخشی از میلین است. میلین پوشش محافظی است که نورون‌ها را احاطه می‌کند.
دنا دوبال، عصب‌شناس و متخصص مغز و اعصاب از دانشکده پزشکی دانشگاه کالیفرنیا در سانفرانسیسکو که رهبری این پژوهش را بر عهده داشته، کروموزوم X را بسیار قدرتمند توصیف کرد و گفت: «این یک تغییر پارادایم است که بدانیم کروموزوم X خاموش در واقع همیشه خاموش نمی‌ماند.»
به گفته دوبال، حدود ۳۰ درصد از ژن‌های روی کروموزوم به اصطلاح خاموش X در انسان‌ها فعال هستند که البته این میزان در زنان مختلف متفاوت است.
با این حال، دانشمندان هنوز اطلاعات کمی درباره چگونگی تغییر بیان این ژن‌ها در بافت‌های مختلف بدن یا تغییرات آن‌ها در پی افزایش سن دارند.
پژوهشگران با بررسی دقیق فعالیت هر دو کروموزوم X در ۹ نوع اصلی سلول‌های مغزی در ناحیه هیپوکامپ موش‌های جوان و پیر دریافتند که در موش‌های مسن‌تر، حدود ۱۰۰ ژن روی کروموزوم غیرفعال X، فعالیت بیشتری نسبت به موش‌های جوان داشتند.
برای تایید این یافته‌ها در انسان، تیم تحقیقاتی به بررسی مغز انسان‌ها پرداخت. آن‌ها دریافتند ژن مشابه در انسان در ناحیه پاراهیپوکامپ اجساد زنان نسبت به مردان در سطح بالاتری بیان می‌شود.
راشل باکلی، متخصص مغز و اعصاب از بیمارستان ماساچوست جنرال، گفت چنین مطالعاتی به دانشمندان کمک می‌کند تا «سرچشمه مقاومت زنان در برابر زوال شناختی را شناسایی و از آن بهره‌برداری کنند».
با این حال، لیزا موسکونی، عصب‌شناس از موسسه پزشکی ویل کورنل در نیویورک، خاطرنشان کرد اگرچه زنان عمر طولانی‌تری دارند، اما بخش بیشتری از زندگی‌شان را با سلامتی ضعیف‌تر سپری می‌کنند و احتمال ابتلا به آلزایمر در آن‌ها بسیار بیشتر است؛ به طوری که دو سوم مبتلایان به این بیماری را زنان تشکیل می‌دهند.
این دوگانگی، یعنی از یک سو مقاومت بیشتر زنان سالم در برابر زوال شناختی ناشی از پیری و از سوی دیگر احتمال بالاتر ابتلای آن‌ها به آلزایمر، همچنان یک معمای پیچیده برای پژوهشگران باقی مانده است.
باکلی امیدوار است انجام تحقیقات بیشتر در این زمینه، درک عمیق‌تری از این پدیده به دست دهد.
او تاکید کرد: «کروموزوم X یک دنیای شگفت‌انگیز برای کشف است و ما تازه در آغاز راه هستیم.»
یافته‌های این پژوهش می‌تواند در آینده به توسعه روش‌های درمانی جدیدی برای بهبود عملکرد شناختی افراد مسن از هر دو جنس منجر شود؛ درمان‌هایی که از ساز و کارهای طبیعی محافظتی بدن الهام می‌گیرند.
