چرا قیمت ارز در ایران مدام بالا می‌رود؟
ارزش پول ایران در یک سال گذشته روندی کاهشی را طی کرد و بارها رکوردهایی تاریخی را در این زمینه شکست. چه عواملی پشت پرده نوسانات نرخ ارز در ایران و این سقوط پی در پی است؟
ارزش پول ایران در یک سال گذشته روندی کاهشی را طی کرد و بارها رکوردهایی تاریخی را در این زمینه شکست. چه عواملی پشت پرده نوسانات نرخ ارز در ایران و این سقوط پی در پی است؟
دالغا خاتین اوغلو، کارشناس مسائل انرژی ایران، روزنامه‌نگار و مدیر مسئول سابق بخش فارسی خبرگزاری ترند نیوز آذربایجان در مطلبی تحلیلی به این پرسش پرداخته است.
با توجه به سقوط آزاد ارز از دی ۱۴۰۲، پول ملی ایران در کمتر از سه ماه حدود ۲۰ درصد از ارزش خود را از دست داده است. موضوعی که شبح افزایش تورم را در ماه‌های آینده را بیش از پیش افزایش می‌دهد.
ریال در نخستین روزهای کاری فروردین سال جاری به پایین‌ترین ارزش تاریخی خود رسید و هر دلار آمریکا در بازارهای آزاد ۶۱۰ هزار ریال معامله شد که ۴۳ درصد بیشتر از فرودین ۱۴۰۲ است.
کاهش ارزش ریال در نگاه اول به سختی قابل توضیح است. زیرا حجم صادرات نفت ایران به میزان قابل توجهی افزایش یافته است، اما نگاه دقیق‌تر به آمارهای رسمی نشان از کاهش رشد درآمدها دارد.
این ارقام می‌توانند توضیح دهند که چرا دولت، ابزارهای محدودی برای تاثیرگذاری بر بازار ارز دارد.
بر اساس آمار شرکت تجزیه و تحلیل داده کپلر، ایران در سال ۲۰۲۳ حدود ۱/۳ میلیون بشکه نفت خام و میعانات گازی صادر کرده که نشان دهنده رشد ۴۸ درصدی نسبت به سال گذشته است.
طبق برآورد کپلر، ایران همچنین به ترتیب ۱/۳۹ میلیون بشکه و ۱/۴۴ میلیون بشکه در روز طی ماه‌های ژانویه و فوریه ۲۰۲۴ صادر کرده است.
این در حالی است که آخرین آمار گمرک ایران نشان می‌دهد درآمد صادرات نفت طی ۱۱ ماه از سال مالی گذشته یعنی از ۳۰ اسفند ۱۴۰۱ تا ۳۰ بهمن ۱۴۰۲، تنها با ۷/۸ درصد افزایش نسبت به سال قبل به ۳۲/۵۹ دلار رسیده است.
دلیل شکاف بزرگ بین حجم و ارزش صادرات نفت ایران همچنان نامشخص است، در حالی که قیمت نفت در بازارهای بین‌المللی در سال ۲۰۲۳ تنها ۱۷ درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش یافت و در سه ماهه اول ۲۰۲۴ نسبت به مدت مشابه سال گذشته بدون تغییر باقی ماند.
به نظر می‌رسد که ایران همچنان نفت خود را با تخفیف‌هایی بیشتر از قبل، به چین می‌فروشد.
زمانی که ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ از توافق هسته‌ای برجام خارج شد و تحریم‌های صادرات نفت را علیه ایران اعمال کرد، صادرات نفت خام به حدود ۳۰۰ هزار بشکه در روز، یعنی یک‌هفتم حجم صادرات قبل از اعمال تحریم کاهش یافت.
اما چین پس از انتخاب جو بایدن، رییس‌جمهوری آمریکا و اعلام برنامه‌اش برای احیای توافق هسته‌ای، خرید نفت از ایران را افزایش داد.
زمانی که دولت بایدن درگیر مذاکرات برای احیای برجام بود، اجرای تحریم‌ها شتاب خود را از دست داد و به ایران اجازه داد تا صادرات نفت خود را به بیش از سه برابر افزایش دهد.
با این‌حال آمار گمرک حکایت از کاهش درآمد صادرات غیرنفتی و افزایش قابل توجه واردات دارد که منجر به کسری تراز تجارت خارجی شده است.
تراز تجارت خارجی
هرچند آمار گمرک حاکی از مازاد ۱۹ میلیارد دلاری تجارت خارجی در ۱۱ ماهه سال مالی گذشته است، اما این رقم شامل کل واردات ایران از جمله خدماتی مانند حمل و نقل صادرات نفت با کشتی‌های خارجی و همچنین واردات گاز طبیعی، بنزین، گازوئیل و برق نمی‌شود.
به طور سنتی، ایران سالانه حدود ۱۵ میلیارد دلار واردات خدمات دارد، در حالی که صادرات خدمات تنها نیمی از این رقم را پوشش می‌دهد. همچنین در سه ماه گذشته رسانه‌های تهران از منفی بودن تراز تجاری خبر می‌دهند.
علی نازی، معاون خطوط کشتی‌رانی جمهوری اسلامی در اردیبهشت ۱۴۰۲ اعلام کرد بنادر مستقل چین که بخش عمده عملیات بارگیری و تخلیه کالا را انجام می‌دهند، به دلیل تحریم‌ها دیگر اجازه پهلوگیری به کشتی‌های ایرانی را نمی‌دهند. در نتیجه، بیشتر صادرات انرژی و سایر تجارت ایران با چین از سوی کشتی‌های چینی یا کشورهای ثالث انجام می‌شود.
علی نازی افزود که کشتی‌های ایرانی فقط مجاز به پهلوگیری در دو بندر دولتی چین هستند که به دلیل امکانات ضعیف و همچنین افزایش زمان و هزینه بارگیری و تخلیه برای تجارت کالا «نامناسب» هستند.
خطوط کشتی‌رانی جمهوری اسلامی ایران برای فعالیت در سایر نقاط به ویژه بنادر اروپایی، با شرایط سخت‌تری مواجه بوده است.
از سوی دیگر، ایران مجبور است برای دور زدن تحریم‌های آمریکا و صادرات نفت از نفتکش‌های خارجی و عملیات کشتی به کشتی استفاده کند.
به همین دلیل به نظر می‌رسد کسری تراز تجاری خدمات کشور طی سال‌های ۱۴۰۲ تا ۱۴۰۳ افزایش چشمگیری داشته است.
ایران همچنین واردات گاز طبیعی، بنزین و گازوئیل را در سال مالی گذشته آغاز کرده و واردات برق به کشور نیز به دلیل کمبود داخلی افزایش یافته است.
آمار اعلام شده از سوی گمرک، این موارد را نیز شامل نمی‌شود. از سوی دیگر، ایران با حجم عظیمی از خروج سرمایهروبه‌روست.
بانک مرکزی ایران آمار خروج سرمایه در سال مالی گذشته را منتشر نکرده است، اما در بازه زمانی اسفند ۱۴۰۱ تا اسفند ۱۴۰۲ این رقم ۱۵ میلیارد دلار بوده است.
مشکل ارز پرمبادله
تراز تجاری ایران با همه شرکای اصلی خود به جز عراق و چین منفی است. بنابراین ایران نمی‌تواند از روپیه هند، لیر ترکیه یا دینار امارات برای ادامه تجارت با این کشورها استفاده کند.
ایران می‌تواند از یوان چین برای پوشش تراز منفی در تجارت غیرنفتی و پرداخت هزینه خدمات چینی استفاده کند، اما برای پوشش تراز منفی تجاری با سایر شرکا به ارزهای قوی مانند دلار آمریکا یا یورو نیاز دارد.
بر اساس گزارش یورواستات (سازمان آمار اروپا)، ۲۷ عضو اتحادیه اروپا، در سال ۱۴۰۲ سه میلیارد و ۹۳۴ میلیون یورو کالا به ایران صادر کرده در حالی تنها ۷۹۹ میلیون یورو از این کشور واردات داشته‌اند.
بر همین اساس، عراق تنها دروازه اصلی ایران برای دسترسی به دلار آمریکا بود، اما واشینگتن در سال ۱۴۰۲ تحریم‌های شدیدی را علیه چندین بانک عراقی اعمال کرد که در قاچاق دلار آمریکا به ایران دست داشتند.
تحریم‌های آمریکا علیه بانک‌های عراق، ایران را در شرایط بسیار پیچیده‌ای قرار داده است، زیرا ایران به دلیل صادرات گاز و برق به عراق حدود نه میلیارد دلار مازاد تجاری با این کشور دارد، در حالی که دینار عراق ارزی بی‌فایده برای پوشش تراز منفی تجارت خارجی ایران است.
