خبرگزاری بلومبرگ در گزارشی به دلایل تقاضای گسترده جهانی برای روغن پالم، جنگل‌زدایی و موانع بر سر راه تامین پایدار این محصول پرداخته است.
اگر هفده نشست اقلیمی به عقب برگردیم، یکی از طرح‌های جهان در آن نشست برای توسعه پایداری در تولید موادغذایی، درباره توقف کاشت درختان نخل (پالم) برای تهیه روغن از آنها، به‌بهای نابودی جنگل‌های بارانی، بود. اما ۸۰ درصد بازار روغن نخل (پالم) هنوز همان است که بود. چرا که هیچکس نمی‌خواهد هزینه این تغییر را بپردازد.
یک‌پنحم روغن پالم تولیدی جهان در سال ۲۰۲۰ دارای مجوز سازمان «میزگرد برای روغن پالم پایدار» بود. اما مصرف‌کنندگان تنها نیمی از این یک‌پنجم را خریداری کردند؛ این حاکی از آن است که برخلاف تقاضا برای پرورش و تهیه این روغن از منابع پایدار، کسی نمی‌خواهد دست در جیب کند تا پول محصول دارای مجوز را بدهد و در عوض به گزینه‌های ارزان‌تر برای تهیه این روغن متوسل می‌شود.
دلایل ضعف پرورش‌دهندگان، فروشندگان و مصرف‌کنندگان در تشکیل یک بازار برای روغن پالم بدون نابودی جنگل‌ها و تنوع زیستی، زیاد و متنوع است. از کشاورزان خرد گرفته که دوپنجم تامین روغن پالم را تامین می‌کنند و از شیوه صحیح کاشت و شرایط دریافت مجوز بی‌خبرند، تا مشتریانی که نسبت به آن چه که می‌خرند آگاه نیستند. اما با بدتر شدن بحران غذایی در جهان، نابودی بیشتر جنگل‌های گرمسیری و پدیدار شدن اثرات گرمایش جهانی، مهار آسیب‌های ناشی از کشت تک‌محصولی، فراگیرترین شیوه کشاورزی در مناطق گرمسیری، به نیازی حیاتی بدل شده است.
دلیل رونق بازار روغن پالم چیست؟
روغن پالم ارزان و فراوان است و مصارف متنوعی دارد. همان‌طور که نفت خام به سوخت‌های گوناگون، پلاستیک و مواد پتروشیمی تبدیل می‌شود، روغن پالم هم تصفیه، تقطیر، فیلتر و مخلوط می‌شود تا به انواع محصولا جامد و مایع تبدیل شود. کف صابون، رنگ داخل رژ لب از جمله آنهاست. روغن پالم می‌تواند سرخ کردن دونات، نرمی بافت نان و همچنین لطیف و براق شدن شکلات را آسان کند. شما می‌توانید به‌راحتی روغن پالم را روی نان بمالید، شمعی که از آن ساخته شده را روشن کنید، با همین روغن لباس‌هایتان را بشویید و ماشینتان را هم به راه بیندازید.
هر فرد سالیانه تقریبا ۸ کیلو روغن پالم استفاده می‌کند، اما اغلب اوقات از آنچه می‌خورد، می‌بوید یا می‌سوزاند، آگاه نیست و اغلب نمی‌داند که مواد تشکیل‌دهنده محصولات مصرفی‌اش زمانی خوشه‌ای میوه قرمز بر روی درخت پالم بوده است. این به آن دلیل است که این روغن و مشتقات آن، تحت حدود ۲۰۰ عنوان مختلف بر روی فهرست مواد تشکیل‌دهنده پشت بسته محصولات ظاهر می‌شود. به گفته گروه زیست‌محیطی «اتحاد اورانگوتان»، احتمال اینکه هر بسته‌ای که در سوپرمارکت برمی‌دارید حاوی روغن پالم باشد ۵۰ درصد است.
روغن تصفیه‌شده پالم برای تولید موادغذایی بسیار کارآمد است. این روغن در دمای اتاق، به‌راحتی پخش می‌شود. در برابر اکسید شدن و شعله بالا مقاوم است و می‌توان موادغذایی را به‌خوبی در آن سرخ کرد. بو و مزه هم ندارد و شکل و طعم غذا را تغییر نمی‌دهد.
در لوازم آرایشی هم روغن پالم تصفیه‌شده، ماده تشکیل‌دهنده‌ای است که به کار می‌آید چرا که چسبندگی آن مناسب است و قادر به حفظ رنگ مواد آرایشی در دمای اتاق است، به ایجاد بافت لوازم آرایشی کمک می‌کند و پوست را هم نرم و مرطوب می‌کند.
روغن پالم همچنین حاوی موادی است که به پاک کردن روغن و چربی از روی سطوح و پارچه کمک می‌کند و این روغن را به روغنی ایده‌آل برای استفاده در طیف گسترده‌ای از محصولات تمیزکننده تبدیل می‌کند. مشتقات این روغن به کف کردن محصولات بهداشتی و تمیزکننده هم کمک می‌کند.
پالم مثل محصولات کشاورزی همچون نیشکر و ذرت، انرژی‌زایی بالایی دارد، روغن پالم می‌تواند به اتانول تبدیل شود که خود سپس می‌تواند به‌تنهایی به‌عنوان سوخت استفاده شود و یا به بنزین اضافه شود و اتکا به سوخت‌های فسیلی را کاهش دهد.
امتیازات این روغن پای آن را به صدها محصول باز کرده است و مردم هم اغلب از آن بی‌خبرند؛ با توجه به گستردگی استفاده از آن، برای مصرف‌کنندگان سخت است که تشخیص دهند آیا روغن پالم موجود در محصولاتی که می‌خرند از منابع پایدار تهیه شده است یا نه. در نتیجه ناآگاهی مشتریان، تولیدکنندگان غذا و صابون انگیزه کمتری برای پرداخت پول بیشتر برای تهیه روغن دارای مجوز که گران‌تر است را دارند.
با استفاده انبوه از روغن پالم، مصرف آن از آغاز قرن ۲۱ بدین سو، تا سه برابر افزایش یافته است، آن هم به‌قیمت گسترش بسیار هزینه‌بر این صنعت در اندونزی و مالزی، که بزرگترین کشورهای تولیدکننده این روغن در جهان‌اند. درخت پالم درختی گرمسیری است که اصلیت آن به غرب آفریقا بازمی‌گردد. پس تولید انبوه روغن پالم به‌قیمت بر خاک افتادن صفی از درختان جنگل‌های بارانی در کشورها بوده است. داده‌های ماهواره‌ای «دیدبان جنگل‌های جهان» نشان می‌دهد که بین سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۲۰، شمار جنگل‌های مرطوب در مالزی تا ۱۷ درصد و در اندونزی تا ۱۰ درصد کاهش یافته است.
به‌گفته یک متخصص در این زمینه، روغن پالم به افزایش گرمایش جهانی هم دامن می‌زند. چرا که سایر درخت‌ها برای تولید این روغن، قطع می‌شوند. پس تقاضای بالاتر برای این روغن به‌معنای از بین رفتن پوشش جنگلی بیشتر و در نتیجه، افزایش گازهای گلخانه‌ای است.
مساله تنها از بین رفتن جنگل‌های بارانی نیست. فرآوری، بسته‌بندی، حمل‌ونقل و استفاده تمامی این محصولات، گاز گلخانه‌ای آزاد می‌کند. بر اساس تخمین «شورای بین‌المللی حمل‌ونقل پاک»، تغییر کاربری جنگل‌ها برای تولید روغن پالم در اندونزی و مالزی، تقریبا معادل تولید ۵۰۰ میلیون تن دی‌اکسید کربن در سال است که به افزایش ۱/۴ درصدی انتشار دی‌اکسید کربن جهانی می‌انجامد و تقریبا هم‌اندازه آلایندگی کربن بخش حمل‌ونقل هوایی است.
به‌گفته یک صاحب‌نظر، ممکن است مصرف‌کنندگان محصولاتی خریداری کنند که از ردپای کربن»روغن پالم استفاده‌شده در آن مطلع نباشند. او تاکید کرد که آگاهی مشتریان از اثرات زیست‌محیطی این‌چنینی می‌تواند موجب فشار بر شرکت‌ها برای مجبور کردن آنها به روی آوردن به تامین پایدار این محصول و سیاست‌های جنگل‌زدایی شود.
از زمان وقوع آتش‌سوزی‌های «ال نینو» در اواخر دهه ۹۰ میلادی در مناطقی از جنوب شرق آسیا که توده‌ای غلیظ از بخار و دود بر فراز این منطقه پدید آورد، فشار سازمان «میزگرد برای روغن پالم پایدار» برای توقف جنگل‌زدایی با سوزاندن درختان برای تغییر کاربری آنها به زمین‌های کاشت، شدت یافت.
اما این گروه به‌دلیل وضع معیارهای نه‌چندان سختگیرانه برای جلوگیری از نابودی جنگل‌ها و تورب مرداب‌ها، نابودی زیستگاه گونه‌های جانورانی در معرض خطر انقراضی همچون اورانگوتان و شواهدی از رعایت نشدن حقوق کارگران و روستانشینان محلی موردانتقاد قرار گرفته است.
از ۱۷ سال پیش که این گروه آغاز به کار کرد، پیشرفت کمی در زمینه تبدیل صنعت تولید روغن پالم به تولید پایدار این محصول داشته است. بر اساس ارقام این سازمان، حدود ۱۹ میلیون تن روغن پالم تولیدی جهان دارای مجوز است که از سوی دیگر بدین معناست که ۸۱ درصد روغن پالم جهانی مجوز ندارد و به‌صورت پایدار تهیه نمی‌شود.
۴۰ درصد روغن پالم جهان را کشاورزان خرد تولید می‌کنند که اطلاع و یا پول دریافت مجوز برای فعالیتشان را ندارند. حتی تعریف اصطلاح کشاورز خرد خود دشوار است چرا که معنای آن کشور به کشور فرق می‌کند.
به‌گفته یک کشاورز خرد در ایالت سلانگور مالزی، در گذشته قطع کردن و سوزاندن درختان برای تغییر کاربری زمین‌ها رایج بود و کشاورزان نمی‌دانستند که این موضوع به محیط‌زیست آسیب می‌زند و یا ایجاد آلودگی می‌کند. بلکه به‌دنبال سریع‌ترین و ارزان‌ترین راه ممکن بودند.
حالا کشاورزان خرد در مالزی تحت‌فشار دولتی برای تغییر شیوه‌های کاشت درخت پالم‌اند. ده‌ها کشاورز خرد در روستایی در سلانگور، پس از اطلاع از اینکه از سال جاری اجازه ندارند میوه درخت پالم را بدون دریافت مجوز «روغن پالم پایدار» بفروشند از دولت مالزی درخواست صدور گواهی کرده‌اند. دولت مالزی همچنین راهنمایی‌های در زمینه مقررات جدید وضع‌شده برای کاشت درخت پالم به کشاورزان ارائه می‌کند که شامل استفاده صحیح از آفت‌کش، شیوه درست قطع درختان به قطعات کوچکتر و زمان دادن برای پوسیدن و تبدیل شدن آنان به کمپوست، به‌جای به آتش کشیدن آنهاست.
کاشت درخت پالم
یک کشاورز خرد در سلانگور می‌گوید که با مقررات کنونی وضع‌شده، اگر کشاورزان درختان را برای کاشت پالم بسوزانند، دچار دردسر می‌شوند و مردم هم خشمگین می‌شوند.
اما او و دیگر روستاییان همچنان نگران هزینه‌های اضافی درخواست مجوزند. چرا به‌گفته خودشان پول چندانی ندارند و تغییر برای کم کردن هزینه‌های خرده مالکان حوزه کشاورزی لازم است تا آنها برای دریافت مجوز هزینه‌ای نپردازند. زندگی روزمره این کشاورزان به‌گفته آنان، به روغن پالم وابسته است.
پیشرفت در زمینه تغییر شیوه‌های کاشت کند است و هر سال طی فصل خشک، آتش‌سوزی‌های جدید در ناحیه عظیمی از آسیای جنوبی در جزایر بورنئو و سوماترا روی می‌دهد. بر اساس یک پژوهش اخیر، اورانگوتان‌های ساکن بورنئو از سال ۱۹۷۳ تا ۲۰۱۵، بیش از یک‌سوم زیستگاهشان را به دلیل کاشت درخت پالم از دست دادند و ۲۴۴ جانور پرنده و پستاندار هم با کاهش شدید وسعت زیستگاهشان روبه‌رو شدند.
در اندونزی که در آن بیشترین پاکسازی جنگل‌ها برای کاشت درخت پالم صورت می‌گیرد، کشاورزان انگیزه کمی برای به کار گرفتن شیوه‌های کندتر و گران‌تر کشاورزی دارند.
در حالی که مصرف‌کنندگان در اروپا و آمریکای شمالی، شروع به جستجو برای موادغذایی و محصولات پایدارتر کرده‌اند، سهم اعظم تولید روغن پالم به‌عنوان روغن پخت‌وپز، در کشورهای در حال توسعه همچون هند افزایش یافته است. در این کشورها، مصرف‌کنندگان ارزان‌ترین محصول را می‌خواهند و کمتر به جوانب زیست‌محیطی تولید آن فکر می‌کنند.
یکی از مقامات «میزگرد برای روغن پالم پایدار»، عملکرد این سازمان در اروپا و آمریکای شمالی را موفقیت‌آمیز و در بازارهای آسیایی ناموفق ارزیابی کرده است. به گفته او، در کشورهای ثروتمندتر این تغییر در حال شکل‌گیری است چرا که مصرف‌کنندگان پیگیرند که مواد تشکیل‌دهنده محصول خریداری‌شده‌شان از کجا آمده است و تاثیر اقلیمی، زیست‌محیطی و اجتماعی آن چیست. بنابراین برخی تولیدکنندگان موادغذایی وعده داده‌اند که تا سال ۲۰۲۳، روغن پالمشان را از منابعی بدون جنگل‌زدایی تامین خواهند کرد و روند رسیدن روغن پالم از مزرعه به کارخانه را نیز مورد رصد قرار خواهند داد.
حامیان محیط‌زیست بر این باورند که تحریم کردن مصرف روغن پالم برای کره زمین بدتر خواهد بود. چرا که این روغن تا ده برابر بیشتر از روغن کانولا، دانه سویا و یا تخم آفتابگردان قابل‌استفاده است. درختان پالمی که از آنها روغن تهیه می‌شود تنها ۷ درصد زمین‌های مزروعی جهان را تشکیل می‌دهند، اما تهیه ۴۰ درصد روغن نباتی در جهان، روغن پالم است. پس جایگزینی آن با روغنی دیگر، نیاز به کشت زمین‌های بیشتری دارد.
راه برون‌رفت از بحران چیست؟
بدون تلاش قاطع و هماهنگی دولت‌ها، پرورش‌دهندگان، شرکت‌های تولید موادغذایی و مصرف‌کنندگان در هر دو کشورهای ثروتمند و فقیر، رویه جایگزین کردن جنگل‌های بارانی با درخت پالم، همچنان خوره جان جنگل‌های گرمسیری باقی‌مانده بر روی کره زمین، خواهد بود. امروزه کاشت درخت پالم در زمین‌هایی انجام می‌شود که روزی جنگل‌هایی سرشار از تنوع زیستی در آفریقا، آمریکای جنوبی و گینه نو بوده‌اند.
یک صاحب‌نظر در این زمینه می‌گوید که مصرف‌کنندگان در حرف به دنبال روغن پالم پایدارند، اما در عمل وقتی محصول پایدار به آنها ارائه می‌شود به هر بهانه‌ای متوسل می‌شوند تا آن را نخرند. او گفت که در مسیر تهیه محصولات به‌شکل پایدار، همه همسفرند و اگر مردم خواستار تولید محصولات با استفاده از منابع پایدارند باید از جنبش به‌نفع این محصولات حمایت کنند و خود بخشی از فرآیند ایجاد تغییر باشند.